شهر خلاق یک مکان با شکوفایی قوی فرهنگ و هنر است - بلاگ پو

نجلا درخشانی، کارشناسی ارشد بازسازی و احیا، بناها و بافت های تاریخی یادداشت زیر را نوشته که از نظرتان می گذرد.

تبارشناسی شهر خلاق از اواخر دهه 1980 از سوی تعداد زیادی از اقتصاددانان و نوگرایان ظهور کرد. ظهور این ایده تلاشی برای بازسازی شهر در سطح جهانی بود. اما آغاز فراگیرتر این ایده به دهه 1990 م باز می گردد.

اولین کسی که مفهوم شهر خلاق را مطالعه و آن را معرفی کرد، ریچارد فلوریدا بود. وی معتقد بود خلاقیت و نوآوری با هم بعنوان عناصر کلی حرکت شهرها به سمت پیروزیت و پیشرفت هستند و این نوآوری های فن شناختی که از سرمایه های انسانی منتج می شوند، منجر به دگرگونی شهرها و افزایش سرمایه گذاری در آنها خواهند شد.

یونسکو شبکه شهرهای خلاق منطقه ای را در اکتبر سال 2007 در 170مین مجمع عمومی عنوان کرد. هدف آن کمک به بازیابی پتانسیل های مالی، اجتماعی و خلاق صنایع فرهنگی بود که بوسیله هنرمندان محلی برپا می شد، تا بتواند یونسکو را در هدف تنوع فرهنگی پیروز بدارد. این شبکه شهری متشکل از هفت زمینه بوده و هر شهر با توجه به انرژی و ظرفیتی که به صنعت خلاقانه خاصی اختصاص می دهد، اولویت خود را انتخاب می نماید. هفت زمینه اولویت های شهرهای خلاق عبارتند از: ادبیات، سینما، موسیقی، مهارت و هنر فولکور، طراحی، هنرهای رسانه ای، تغذیه.

براساس نظر لاندری، خلاقیت برای حل مسائل شهری بسیار امری مهم و ضروری می باشد. هنگامیکه از شهرهای خلاق سخن به میان می آید، شهر بیش از آنکه یک سازواره و ماشین محسوب گردد، اندام وارهای زنده و پویاست؛ شهرهای خلاق بیشتر به معنای شهرهایی هستند که بر شکوفایی، رفاه و انسانیت و نیز تجربه زندگی در شهر تمرکز دارند و نه صرفا شهرهایی واجد زیرساخت، ساختمان و ... . عبارت شهرهای خلاق اغلب همراه با حوزه فرهنگ است و انواع موقعیت های شهری عمدتا مرتبط با تعدادی از محصولات فرهنگی را تشریح می نماید.

شهر خلاق به عنوان یک مکان با شکوفایی قوی فرهنگ و هنر، خلاقیت و نوآوری با بکارگیری شاخص های توسعه پایدار است. در این میان خلاقیت به معنای داشتن اراباط با هویت، حقوق، باورها، درک و بطور کلی رفاه اجتماعی می باشد.

ارکان شهرهای خلاق عبارتند از: مردم، بنگاه های مالی، فضاهای اجتماعی و فرهنگی، چشم اندازها، جاذبه ها و فرصت ها، آموزش عمومی. ریچارد فلوریدا مؤلفه های اصلی خلاقیت شهری را شامل سه مؤلفه می داند که به وسیله آن میتوان گفت یک شهر تا چه حد خلاق است. این سه مؤلفه عبارتند از استعداد، فناوری و بردباری. در بین سه زمینه خود فلوریدا برای بردباری اهمیت بیشتری قائل است. در واقع یکی از چالش های شهر خلاق ساخت یک اجتماع مجذوب کننده برای مردم است. مکانی که به مانند بستری خلاق باشد و همه سطوح کار و سرگرمی را دارا باشد. در واقع محیطی پیش بینی شده که قابلیت و بردباری پذیرش تنوع را داشته باشد و هم چنین تسهیلات و انتخاب های شیوه زندگی متنوعی که مردم می خواهند را نیز ایجاد نماید.

اگرچه این سه متغیر به تنهایی منجر به خلاقیت نمی گردد، ولی آنها به عنوان عامل های جذب کننده و شکل دهنده به شهر و قرار دهنده آن به سمت شهر خلاق عمل می کنند. در شهرهای خلاق یک جهت و برنامه قوی و خلاقانه می تواند باعث شکوفایی استعدادها و ایده های جامعه بومی شده و با مشارکت و حمایت آنها را نظم داده و در جهت عملی شدن، راهنمایی کند. چنین برنامه ای می تواند آوازه داستان شهر را در سراسر جهان مطرح کند و به توسعه توریستی، صادرات و جذب سرمایه گذار و رشد مالی شهر و حتی همسایگانش کمک شایانی نماید. بنابراین خلاقیت وسیله و ابزاری مهم برای رشد مالی ونوآوری در هر شهر محسوب می گردد.

اکولوژی خلاقیت یک شهر برای پایداری و ثبات باید بخوبی و به نحوی یکپارچه گردد تا هنرمندان صنایع خلاق، سازمان های دولتی، برنامه های سرمایه گذاری و جامعه محققین بتوانند بصورتی مولد و اثر بخش با یکدیگر ارتباط متقابل داشته باشند. شهرهای خلاق به زیرساخت های پیوند دهنده ای احتیاج دارند تا از اکولوژی خلاقیت آنها پشتیبانی کنند.

فلسفه شهر خلاق در واقع آنست که در هر شهر و منطقه ای همواره ظرفیت ها و پتانسیل های بالقوه ای بسیار بیشتر از آنچه ما تصور می کنیم وجود دارد که فقط احتیاجمند زیرساخت و فرصت های توسعه بیشتر به وسیله مسولین می باشد تا آنچه با عنوان تخیلات بلندپروازانه و دست نیافتنی در افکار و فکر جامعه بومی در خصوص این فرصت ها می گذرد به برترین نحو شکوفا شده و در واقع تخیلات کاربردی شوند. این فرصت ها می توانند زیربنایی برای فراوری ثروت، رشد فرهنگی و اجتماعی، ارتقا منظر شهری، جذب سرمایه گذار و ایجاد امنیت بیشتر در شهر شوند.

از نظر بروسویک فرایند توسعه خلاقانه یک فضای شهری وقتی اتفاق می افتد که افرادی در شکل گیری آن اثر نقش داشته باشند که می خواهند از آن استفاده کنند. به این ترتیب چون تفکر جاری و ساری افراد آن اجتماع را در طراحی دخالت می دهیم، به نوعی از خلاقیت موجود در آن جامعه هم در این طراحی استفاده می کنیم. بعلاوه شهر خلاق باید به زیرساخت های خلاق نیز دسترسی داشته باشد. زیرساختهای خلاق محدود به مواردی ﭼون شبکه راهها، فاضﻼب، ساختمان و ... نیست. بلکه، ترکیبی از سختافزار و نرم افزار است. نرم افزارهای شهر خلاق شامل نیروی کار ماهر و انعطاف پذیر، متفکران پویا، خالقان آﺛار و مجریان می باشد.

شهر خلاق، دارای ویژگی فرهنگی است یعنی شهری که در مقایسه با سایر شهرها دارای نشانه ها، علائم و الگوهای خاصی می باشد و به منظور جذب طبقه خلاق، از تمایز محلی و بومی خود استفاده نموده و آن را توسعه می دهد. از نظر لاندری، شهرهای پیروز، متنوع ترین و انعطاف پذیرترین مکانها هستند.

مهمترین بسترهای ایجادکننده و ترغیب کننده شهر خلاق که مربوط به چند دهه اخیر می باشد و تا حد زیادی تحت تاثیر جهانی شدن است را میتوان در موارد زیر برشمرد:

الف) تغییر پارادایمی از دولت - ملت به شهر

ب) تغییر ازحکومت به حکمروایی و نقش کانونی اجتماعات محلی

پ) جهانی - محلی شدن

ت) اهمیت یافتن اقتصادهای فرهنگ پایه و دانش بنیان

پایه های شهر خلاق را متوان شامل سه زمینه؛ اقتصاد، فرهنگ و مکان در نﻈر گرفت. محیطهای قابل اعتماد شهری با آزادیهای سرگرمیی و فرهنگی مدیریت می شوند تا بتوانند افراد خلاق را جذب و حفظ کنند. این نیروی کار در عوض، ﺛروت را در اقتصاد دانش توسعه می دهد. شهرها برای فراوری ﺛروت، باید محیطهای شهری قوی به لحاظ فرهنگی با کمک برنامه های مجذوب کننده و کاربردی بسازند که بتواند بین مکان، اقتصاد و فرهنگ یکﭙارچگی ایجاد نماید. شهرها به عنوان نﻈام های فرهنگی درک میشوند که به وسیله میراث انسانی و طبیعی شکل گرفتهاند و محصول ارزشها، عقاید و ایده های شهروندان خود می باشند.

ویژگی اصلی که در منطقه ها خلاق وجود دارد؛ ترکیب و ارتباط مستقیم ابعاد مختلف اقتصاد و فرهنگ در گونه ای از نظم منطقی انسانی است.

هویت هر شهر تجلی فرهنگ در محیط است. هویت و شخصیت شهر زمانی معنا پیدا می نماید که شاخص های خاص شـهر نمود یابند. شاخص هایی که ریشه در مکان و زمان دارند و با سنت، عقاید، تفکرات و بطور کلی با احساس و فرهنگ آن جامعه پیوسته اند.

مکان تنها یک جا نیست، بلکه جایی خاص است و آنچه مکان را خاص می سازد، رویدادهایی هستند که در آن به وقوع می پیوندد و با ارزش های نهفته در جامعه بستر تلفیق می شوند. محیط فیزیکی پیرامون ما دربردارنده نشانه های ما و دیگران است و اشیا درون آن بخشی از جامعه هستند. در حقیقت به وسیله اشیای موجود در محیط فیزیکی است که جامعه خاطره را در فکر خود ثبت نموده و آن را به تصویر فکری خویش بدل می نماید و با آن ارتباط برقرار می نماید. خاطرات و رویدادها همواره در فضا تجلی می یابد. بنابراین در صورتی که این خاطرات و رویداها در فضایی اجتماعی قرار نگیرند و بنمایش گذاشته نشوند، با گذشت زمان از یاد خواهند رفت.

دکتر کامران ذکاوت، استاد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی پیرامون اینکه شهر خلاق یک مکان با شکوفایی قوی فرهنگ و هنر است، می گوید: فضاهای شهری جهت تبدیل شدن به فضاهای خاطره انگیز باید از صفات ذیل برخوردار باشند:

- وجود فضاهای شهری پیاده مدار که فرصت حضور مردم و رویدادها را بسترسازی کنند.

- فضاهای شهری سرزنده که وجود عملکرد و فعالیت و نیز حس مکان، مشوق حضور مردم و رخدادهای فرهنگی و اجتماعی باشد.

- فضاهای شهری تجسم پذیر که از کیفیت ها و جاذبه های بصری و سیمای شهری جهت ایجاد جاذبه برای حضور مردم برخوردار باشند.

واژه خاطره در لغت نامه دهخدا به صورت زیر تعریف شده است: دیده های گذشته یا شنیده های گذشته. اموری که بر شخص گذشته باشد و آثاری از آن در فکر شخص مانده باشد. وقایع گذشته که شخص آن را دیده یا شنیده است. بر این اساس فضاهای خاطره انگیز، فضاهایی هستند که انسان قبلا آنها را تجربه نموده یا در خصوص آنها به وسیله تاریخ شفاهی پیش زمینه ای کسب نموده و با آنها آشنایی دارد. هرچه تعداد فضاهای آشنا در محیط زندگی بیشتر باشد، امکان برقراری ارتباط ساده تر و ملموس تر خواهد بود. یافتن فضاهای آشنا، باعث احساس امنیت و آرامش در افراد خواهد شد. در مقابل، تغییر و تبدیل یا از میان رفتن فضاهای آشنا، حس گم گشتگی، بی ریشه بودن و از دست دادن بخشی اززندگی را در انسان بوجود خواهد آورد.

مفهوم خاطره در فضاهای شهری با حس تعلق خاطر، اصالت و هویت همراه و مترادف می باشد. انباشت خاطره در هر شهر با سابقه سکونت در آن، پیشینه تاریخی شهر و رویدادهای رخ داده در بستر شهر ارتباط مستقیم دارد. به همین علت ساکنان شهرهای تازه به مکان زندگی خود تعلق خاطر کمتری دارند و هرچه این سه عنصر در جامعه ای پررنگ تر باشند، حس تعلق خاطر نیز بیشتر خواهد بود.

اگر بخواهیم فضاهای شهری را به فضاهای خاطره انگیز تبدیل کنیم، باید بکوشیم تا وجود فضاهای شهری پیاده مداری که فرصت حضور مردم و رویدادها را بسترسازی می کنند، افزایش دهیم و علاوه بر آن، فضاهای شهری سرزنده را که باعث ایجاد فعالیت و حس مکان که مشوق حضور مردم و رخدادهای فرهنگی و اجتماعی باشد را توسعه دهیم.

یکی از این فضاها می تواند مکان رویدادها باشد که علاوه بر ایحاد حس تعلق خاطر، بعلت نوستالژی بودن باعث حضور پررنگ مردم در فضاهای شهری، جذب توریست، انتقال ارزش های فرهنگی، ارتقا منزلت و نشاط اجتماعی جامعه بومی می شوند.

رویدادها به واسطه ایجاد تصویر فکری مثبت، تقویت تعاملات اجتماعی و مشارکت افراد، افزایش سلامت جسمی و روانی شهروندان و ... اهمیت بسکمک را در کیفیت فضای شهری دارا می باشند، لذا در دهه های اخیر در کشورهای در حال توسعه با مد نظر قرار دادن ابعاد اجتماعی، فرهنگی و حس مکان در طراحی فضاهای شهری، مقوله رویدادپذیری فضا به یک اصل طراحی و کیفیتی واجد ارزش در عرصه های همگانی بدل شده است، به طوری که در پژوهش های صورت پذیرفته در این حوزه اغلب به رویدادها به عنوان یک محرک تأثیرگذار در زمینه های اجتماعی، فرهنگی، مالی، ارتباطی و ... توجه شده است.

براساس مقاله شهر خلاق یک مکان با شکوفایی قوی فرهنگ و هنر است، باید بدانید که بعلاوه وجود رویدادهای شهری مانند هنرهای مردمی و معرفی میراث ناملموس در سطح شهر، برپایی مراسم مذهبی، جشنواره ها، فستیوال ها و ... در عرصه عمومی می تواند باعث تحریک یک یا چند حس شده و شهروندان را به سوی خود جذب نماید. هر چقدر یک رویداد از غنای حسی و ارتباطی بیشتری در فضای شهری بر خوردار باشد، بیشتر جلب توجه نموده و رابطه احساسی و ادراکی قویتری با شهروندان ایجاد خواهد نمود.

انسان پیغام های حسی محیط را دریافت نموده و تصویری از آن در فکر خود می سازد که همان خاطرات محیط است. هرچند که خاطره یک مفهوم انتزاعی و فکری بوده است اما امکان به تصویر کشیدن خاطره یک واقعیت کالبدی است البته با مفهومی فراتر از یک موقعیت یا خاستگاه مکان که به عنوان ظرفی برای وقوع رویدادها به فکر انسان در ثبت خاطرات کمک می رساند. یک خاطره به صورت واضح ما را مستقیما به یک مکان و یک زمان تعیین سوق می دهد. انسانها بعضا با حضور در مکانی که سایرین در آن حضور دارند به تجربه هایی دست می یابند که آنها را با تمام انسانهایی که در گذشته یا آینده چنین فرآیندی را تجربه می کنند، پیوند می دهد.

انسان در فضاهایی که تعاملات در آن اتفاق می افتد می تواند آن فضا را خاطره ساز لقب دهد. بنابراین بطور کلی فضاهای عمومی، فضاهایی خاطره انگیز هستند و باعث اشتراک انواع تجربیات و دانش ها بین استفاده کنندگان، می شوند. در واقع یکی از ویژگی های اماکن عمومی، خاطره سازی یا ایجاد خاطرات ملی برای شهروندان و مردم جامعه است؛ شاید ماندگارترین خاطرات آنهایی هستند که انسان در فضاهای فرهنگی برایش اتفاق می افتد و از این رو فضاهای فرهنگی فضاهای نمادینی هستند که در آنها خاطرات به شکل جمعی روی می دهند و هویت و تاریخ شهر به وسیله آن فضاها ایجاد می گردد. از همین رو میتوان اشاره ای داشت به فضاهای منومنتال یا یادمانی؛ فضاهایی که غالباً با هدف عملکرد فرهنگی هنری خلق و معمولًا تبدیل به نمادهای شهری می شوند.

خاطره جمعی خاطره وقایع و رویدادهای تجربه شده به وسیله فرد در چارچوبی اجتماعی و در تعاملی دوسویه میان فرد و گروه به وسیله به یادآوردن افراد، اشیا، مکانها و تجربیات و با استفاده از سازوکارهای تداعی معانی است. به عبارت دیگر خاطره جمعی به معنای خاطرات مشترک میان گروهها و جوامع است.

در این راستا ضروری است که خاطرات مهم، رویدادها و اتفاق هایی که برای بیشتر افراد جامعه بومی شناخته شده هستند بصورت مولاژ یا تابلو معرفی و همراه با مبلمان شهری متناسب در مکان های مختلف شهر به نمایش گذاشته شوند و در واقع با این اقدام شهر به یک موزه مکان رویداد تبدیل می گردد. برای انتقال حس بهتر و درک بیشتر بهتر است این فضاها به صورت پیاده به وسیله توریست طی شده و جهتها برای پیاده راه طراحی و مبلمان شوند. بعلاوه می توان از ظرفیت نور و صدا برای انتقال بهتر حس فضا به بازدیدکننده، بهره جست.

ایجاد فضاهای خلاقانه در شهر در کنار افزایش اعتماد به نفس و تقویت حس تعلق خاطر شهروندان باعث حفاطت از میراث فرهنگی ناملموس، جذب توریست، رونق و توسعه صنعت توریستی، جذب سرمایه گذار، افزایش کیفیت طراحی فضاهای عمومی، تقویت فضاهای مکث برای بهبود ارتباطات و.... خواهد شد.

خرمشهر بعلت تعدد وجود مکان های خاطره انگیز قبل و زمان جنگ یک شهر موزه زنده هست و در صورتیکه زیرساخت های مورد احتیاج تعریف و احداث مکان رویدادها فراهم گردد، پتانسیل تبدیل شدن به شهر خلاق، قطب توریستی جنگ و مکان خاطرات آن را در جنوب کشور دارد. با انتخاب خرمشهر بعنوان شهر خلاق، سالانه تعداد کثیری از توریستان داخلی و خارجی را بخود جذب می نماید که این مساله علاوه بر رشد مالی و فرهنگی و اجتماعی شهر باعث ایجاد اشتغال پایدار برای تعداد زیادی از جوانان تحصیل نموده در این شهرستان و شهرستان های مجاور خواهد شد.

در کنار خرمشهر، آبادان نیز می تواند با نمایش مکان رویدادهای نفت و خاطرات وابسته به آن نقش مهمی در جذب چندبرابری توریست به منطقه را ایفا کند. علاوه بر این خاطرات و رویدادهایی که در حال حاضر فقط بصورت تاریخ شفاهی در سینه به سینه رزمندگان و مردم قدیم خرمشهر و آبادان وجود دارد بصورت مکان هایی مجذوب کننده نمایش داده می شوند و برای همواره در تاریخ باقی خواهند ماند کمااینکه اگر این رزمندگان به جای مانده و مردم قدیمی شهر دارفانی را وداع گویند تمامی این تاریخ شفاهی بفراموشی سپرده می گردد.

شبکه شهرهای خلاق یونسکو در سال 2004 و برای ترویج همکاری میان شهرهایی به راه افتاد که از خلاقیت به عنوان عاملی راهبردی برای پیشرفت پایدار شهری استفاده نموده بودند. 180 شهری که این شبکه را تشکیل داده اند، برای رسیدن به هدف مشترکی با هم کار می کنند، که این هدف عبارتست از: قرار دادن خلاقیت و صنایع فرهنگی در قلب برنامه های توسعه در سطح محلی و همکاری فعال در سطح بین المللی شهرهای خلاق یونسکو، پیشرفت پایدار شهری را با خلاقیت در سطح مالی، فرهنگی، اجتماعی و محیط زیستی افزایش می دهد.

تا به امروز در بین 246 شهر خلاق از کشورهای مختلف جهان چهار شهر اصفهان در بخش صنایع دستی و هنرهای مردمی، رشت در بخش خوراک شناسی، سنندج در بخش موسیقی و بندر عباس در بخش صنایع دستی و هنرهای مردمی از ایران به عنوان شهر خلاق در یونسکو به ثبت رسیده اند.