آشپزی جزو بیگاری های زنان در جنگ های شاه عباس بود، معین کردن طبقات فرادست و فرودست در جنگ - بلاگ پو

فتوحات گیتی ستان منظومه ای تاریخی، بازگشته به سده 12 هجری منسوب به سیداحمد حسینی خلیفه است. این کتاب برپایه نسخه منحصر به فرد و نفیس خطی متعلق به کتابخانه و موزه ملی ملک در توضیح رخدادهای زمان حکومت شاه عباس یکم صفوی در قالب مثنوی به تعداد می آید که با نام تاریخ شاه اسماعیل دوم یا فتوحات شاه اسماعیل دوم به تعداده 4769 در کتابخانه و موزه ملی ملک به ثبت رسیده است. پژوهش بر این نسخه اما نشان داده است درون مایه آن هیچ پیوندی به دوره شاه اسماعیل دوم ندارد و تعیین نیست علت نام گذاری آن به تاریخ شاه اسماعیل چه بوده است، تنها برپایه گواه ها و درون مایه نسخه می توان پنداشت لیست نویس در روزگار گذشته، نخستین نامی که در صفحه دوم کتاب آمده را مصداق گرفته و درون مایه کتاب را در پیوند با آن پنداشته است.

این نسخه خطی فارسی این کتاب منظوم 791 صفحه ای که به وزن شاهنامه فردوسی سروده شده، به سرلوحه ای مُذَهّب و زیبا مزین بوده و با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می گردد. سروده های کتاب فتوحات گیتی ستان به شیوه حدیقه الحقیقه سنایی غزنوی و مثنوی معنوی مولوی در آغاز هر موضوع به صورت منثور (به جز چند مورد) خلاصه مطالب را که در ادامه یاد شده، آورده است که 253 مورد را دربرمی گیرد.

شاعر اثر در هیچ کجای متن نسخه به گونه مستقیم از نام خود و کتاب یاد ننموده اما در انتها کتاب، کاتب را این گونه شناسانده است کاتبه کمترین غلامزادگان سیداحمد الحسینی الخلیفه، نواده عالیجاه صدر خاصه شریفه تمت فی 21 شهر ربیع الاول 1132 هجری. برپایه پژوهش و گمان تصحیح کنندگان احتمالا شاعر و کاتب یک نفر بوده است.

متن کتاب نشان می دهد شاعر فردی توانا در ادب و بلاغت بوده؛ اما علاقه به تاریخ او را واداشته است تا مهارت خود را در خدمت این علاقه گذاشته است تا تاریخ نیرومندترین پادشاه سلسله صفوی را به رشته نظم بکشد. شاعر از بزرگان دربار شاه سلطان حسین بوده، کتاب اش را تنها سه سال پیش از سقوط این سلسه سروده و نگاشته است.

درون مایه این کتاب در زمینه های اصلی تاریخ جنگ های شاه عباس (مهم ترین بخش)، گزارشی قابل توجه از تاریخ مرعشیان مازندران و توجیه آن، توصیف شهر اصفهان، از آب و هوا، محصولات، رودخانه و نهرهای منشعب از آن تا باغات و بناهای گوناگون، بعلاوه خلق وخوی مردم حتی جزییاتی دیگر و موضوعات اجتماعی (تاریخ اجتماعی دوره صفوی) جای گرفته است.

نشانی از نسخه دیگر از این کتاب تا به امروز یافت نشده است و مصححان تصحیح را را برپایه همین تک نسخه به شیوه ذوقی- قیاسی انجام داده اند. با دکتر نزهت احمدی، دانشیار دانشگاه اصفهان درباره کتاب فتوحات گیتی ستان گفت گوی کوتاهی انجام داده ایم که در ادامه می خوانید:

نزهت احمدی در این باره به خبرنگاران گفت: دوستم دکتر کاترین بابائیان از من خواست نسخه خطی تاریخ شاه اسماعیل دوم یا فتوحات شاه اسماعیل دوم را از کتابخانه ملک بگیرم، نسخه را گرفتم و آغاز به خواندن آن کردم، توجهم به آن جلب شد و از دوستم پرسیدم می خواهی نسخه را تصحیح کنی؟ اگر چه به نظر کاترین بابائیان هم نسخه جالبی بود اما پاسخش در رابطه با تصحیح آن منفی بود، برای همین آغاز به تصحیح آن کردم.

او با اشاره به سراینده اشعار کتاب فتوحات گیتی ستان اضافه کرد: تقریبا مطلبی افزون بر آنچه در مقدمه کتاب آوردم، نمی توانم بگویم. برای این که مطمئن نیستیم. بنابر شواهدی که لابه لای اشعار به جای گذاشته شده، حدس زدیم که ایشان چه کسی است و در انتها هم که نام خودش را نوشته و در میان صحبت هایش از خاندانی یاد نموده است که من از این خاندان هستم و ما حدس زدیم که کاتب و شاعر یکی باشد؛ سید احمد حسینی خلیفه.

استاد تاریخ دانشگاه اصفهان درباره جزئیات ثبت شده از مرکز صفویه در فتوحات گیتی ستان اسم کرد: نویسنده هر جا صحبت از اصفهان به میان آمده، با یک علاقه و حس خاصی از آن صحبت نموده است و حتی می توانیم بگوییم مانند یک شهرآشوب در وسط سخنانش به اصفهان پرداخته است؛ از محلات، آب و هوا، باغ ها، میوه ها و رودها، مدارس، علمای شهر و نویسندگان و در یک حالت ستایش آمیز و با توجه به علاقه و توجهی که به مرکز صفویه داشته، از آن یاد نموده است.

نزهت احمدی اعلام کرد: چند سال پیش سخنرانی در دانشگاه اوپسالا سوئد درباره زنان داشتم که در آن سخنرانی به کتاب دلگشا اشاره کردم که آن هم یکی نسخه خطی بود و قبل از این کتاب به چاپ رسید. آن زمان به من پیشنهاد دادند که کتاب را در انتشارات اوپسالا منتشر کنم که به دلایلی میسر نشد. بعد از آن دو سال پیش سخنرانی دیگری در استکهلم داشتم که در آنجا فتوحات گیتی ستان را معرفی و اظهار تمایل کردم که آنها چاپ نسخه را به عهده بگیرند.

او با اشاره به مسائل چاپ کتاب های تخصصی تاریخ در شرایط امروز نشر ایران اضافه کرد: زمانی که چاپ کتاب را به انتشارات دانشگاه اوپسالا پیشنهاد دادم، مطمئن نبودم در ایران ناشری پیدا گردد که این حجم کتاب را با این گرانی کاغذ بخواهد چاپ کند. برای همین چاپ کتاب را به آنها پیشنهاد کردم که مورد استقبال واقع شد، البته ابتدا نسخه را فرستادیم و آنها داوری و بعد نظرات داور را منعکس کردند پس از آن کتاب به چاپ رسید.

پژوهشگر تاریخ صفویه در پاسخ به بازتاب چاپ کتاب اظهار کرد: هنوز برای این اظهار نظر زود است، چون درست است که چند ماهی از چاپ کتاب می گذرد اما هنوز به درستی در ایران توزیع نشده و هنوز بسیاری از پژوهشگران و علاقه مندان این مباحث، کتاب را ندیدند. در واقع نخستین بسته کتاب هنوز دو هفته نیست که با مسائل بسیاری به دستم رسیده است.

نزهت احمدی با اشاره به مسائل پست کتاب به ایران و تحویل آن گفت: کتاب را با مسائل بسیار زیادی توانستیم از پست و گمرک بگیریم چون تعدادی از آن برای من و همکارم محسن محمدی فشارکی فرستاده شده بود، مشمول گمرک شد، البته چون جزء اقلام فرهنگی و دانشگاهی بود به نسبت هزینه گمرکی آن زیاد نبود؛ اما باز هم هزینه های ترخیص و... باعث شد که قدری در دریافت آن اذیت شویم. به همین علت دردسرهای خاص خودش را داشت.

پژوهشگر تاریخ صفویه اسم کرد: البته نسخه پی دی اف آن روی سایت انتشارات دانشگاه اوپسالا قرار گرفته است و هر کسی که بخواهد به صورت مجانی می تواند این نسخه را دریافت کند. بعلاوه خود من هم نسخه پی دی اف کتاب را دارم و هرکسی بخواهد آن را در اختیارش می گذارم.

او با اشاره به نکاتی درباره زنان در فتوحات گیتی ستان اظهار کرد: از آنجا که کتاب به صورت شعر درآمده، تعیین است که حجم زیادی از مطالب و توضیحات را حذف نموده است ولی بعضی از جزئیات را آورده است، مثلا درباره زنان به نکات جالبی اشاره می نماید از جمله این که در جنگ ها از زنان برای آشپزی استفاده می کردند و جزو بیگاری هایی بوده که از آنها می گرفتند. بعلاوه درباره سلاح ها، اسرا، ابزار جنگ، شیوه های جنگی و جزییاتی از کشته شده ها آمده که چه تعداد از طبقات فرادست و چند تن از طبقه فرودست هستند.