نظام مالی ایران نیاز به ساماندهی دارد - بلاگ پو

صالحی در این گفت وگو معتقد است در شرایط خاصی بدون مردم سالاری هم حرکت به سوی توسعه امکان پذیر است، هرچند به فرهنگ و ساختار جامعه و به ویژه به جهان بینی و توانایی های گروه های حاکم بستگی دارد. او درباره این پرسش که توسعه در جوامع استبدادی چگونه میسر شده، به چهار ویژگی اشاره می کند که عبارت اند از: اول، هویت ملی نیرومند این کشورها که به مدد آن، تضاد منافع میان حاکمان و کل جامعه کم می گردد؛ دوم، توافق گروه های حاکم بر موضوع رشد مالی که تعامل میان آن ها و جامعه را شکل می دهد. سوم، نرمش ایدئولوژیک و نگاهِ روبه جلوی گروه حاکم و چهارم، جذب افراد خلاق و توانا در ساختار حکمرانی و پوشش نیروی کارآمد.

اساساً برای نیل به توسعه، وجود جامعه و حاکمیتی مردم سالار تا چه میزان اهمیت دارد؟ آیا در فقدان مردم سالاری، توسعه ممکن خواهد بود؟

برای پاسخ به این سؤال، اجازه بدهید ابتدا یکی، دو نکته ساده ولی کلیدی را برای روشن شدن زمینه بحث یادآوری کنم؛ یکی اینکه مردم سالاری و توسعه مالی پدیده های صفر و یک نیستند که یا وجود دارند یا وجود ندارند. هریک از این دو پدیده ابعاد گوناگونی دارد و هریک از این ابعاد هم دامنه خودش را دارد؛ برای مثال، توسعه ترکیبی است از درآمد سرانه واقعی، توزیع درآمد، دسترسی به خدمات عمومی، امنیت مالی و... . در بین کشورهایی که معمولاً از نظر مالی پیشرفته به شمار می آیند، برخی، مثل آمریکا، درآمد سرانه بالا دارند، ولی برای خیلی از مردمشان توزیع درآمد و دسترسی به خدمات عمومی خوب نیست. در برخی دیگر، مثل سوئد، درآمد سرانه پایین تر از آمریکاست ولی توزیع درآمد و دسترسی به خدمات عمومی بهتر است. البته وقتی به تمام کشورها نگاه می کنیم تا حدودی همبستگی میان این ابعاد وجود دارد. برای همین هم هست که برای ساده کردن تحلیل معمولاً از شاخص یک بعد عمده مثل درآمد سرانه یا از برآیند چند بعد اصلی استفاده می گردد؛ ولی برای اینکه بفهمیم توسعه چطور اتفاق می افتد، توجه به چندبعدی بودن آن و اینکه هرکدام از بعدها دامنه پیوسته ای دارد مهم است. درباره مردم سالاری هم همین طور است؛ مردم سالاری ملغمه ای است از نهادها و ساختارهای اجتماعی که تفکیک و تعادل قوا، حل مسالمت آمیز تعارضات، رقابت در انتخابات، حق تشکل و اعتراض، آزادی بیان و دیگر آزادی های مدنی و سیاسی را امکان پذیر می کنند. گرچه مثل توسعه بین این جنبه های مردم سالاری تا حدودی همبستگی وجود دارد، ولی این همبستگی کامل نیست و میزان حضور هر جنبه در یک کشور می تواند بیشتر یا کمتر باشد. نکته مهم اینجاست که توسعه و مردم سالاری هر دو پدیده های چندبعدی و پیچیده ای هستند و نباید انتظار داشته باشیم رابطه ساده ای باهم داشته باشند. به ویژه که ابعاد این دو پدیده روی هم اثر می گذارند و این آثار می تواند متنوع و بسته به شرایط، متغیر باشد؛ برای مثال جامعه ای را در نظر بگیرید که حق تشکل و اعتراض در آن تقویت شده، ولی از نظر نهادهای حل تعارض نسبتاً ضعیف است. در چنین شرایطی تشکل و اعتراض ممکن است منجر به درگیری شدید میان گروه های مختلف با منافع متضاد یا سلطه گروه های قوی تر بر بقیه جامعه گردد. در هر صورت چنین فرایندهایی می تواند نیروها و منابع جامعه را هدر دهد و به توسعه مالی ضربه بزند. به همین دلیل است که گروهی از صاحب نظران اقتصاد سیاسی مثل داگلاس نورث ایجاد حکومت قانون میان نخبگان جامعه را که سازوکار حل مسالمت آمیز تعارضات است، پیش شرط لازم برای پیدایش مردم سالاری و توسعه می دانند و من با این نظر موافقم.

یک نکته مهم دیگر نقش یکسری عوامل فرهنگی، اجتماعی، نهادی و تاریخی است که متمایز از پدیده های توسعه و مردم سالاری هستند، ولی با هر دو تعامل دارند؛ برای نمونه در جامعه ای که قبیله گرایی در آن تسلط دارد و هویت و وفاداری و اعتماد افراد بیشتر معطوف به قبیله خود است تا به کل جامعه، ایجاد انگیزه برای کارهایی که به نفع عموم باشد مشکل است، چون در این شرایط تصمیم گیران بیشتر به فکر منافع خود و گروه های وابسته به خودشان هستند تا به فکر نفع عموم.

کسانی را هم که به اداره امور کشور می گمارند، از میان نزدیکان خودشان انتخاب می کنند و نه از میان شایسته ترین افراد. در ضمنً این گونه گروه گرایی دیوار بی اعتمادی بین مردم و حاکمان ایجاد می کند و حتی سیاست های توسعه ای را که حکومت حاضر باشد اجرا کند، محدود می کند؛ مثلاً فرض کنید لازم است مالیات جدیدی وضع گردد که زیرساخت های اقتصاد را به نفع همگان توسعه دهد. حال اگر مردم فکر کنند که ممکن است حاکمان قسمتی از درآمد مالیات را به نفع خصوصی خود مصرف می کنند و زیرساخت ها را آن چنانکه لازم است توسعه نمی دهند، در برابر مالیات جدید مقاومت خواهند کرد و اجرای آن سیاست مختل می گردد. طبیعی است که در چنین شرایطی نباید انتظار توسعه مالی چشمگیری داشت.

حال ممکن است بگویید که اگر انتخابات رقابتی باشد و رسانه ها آزاد، سیاست گذاران انگیزه لازم را پیدا خواهند کرد. ولی مشکل اینجاست که وقتی قبیله گرایی حاکم است، رأی دهنده ها هم به کسی رأی می دهند که منافع گروهی شان را دنبال کند، نه مصالح کشور را. به علاوه، حتی اگر عده ای از رأی دهنده ها بخواهند سیاست گذاری را انتخاب کنند که به کل جامعه فکر می کند، کسب اطلاعات درست و کافی راجع به عملکرد سیاست گذاران و یافتن چنین فردی کار ساده ای نخواهد بود. ممکن است بگویید رسانه های آزاد می توانند اطلاع رسانی کنند. ولی همیشه نمی توان به بی طرفی و وجدان اجتماعی و حرفه ای رسانه ها اعتماد کرد، مخصوصاً در شرایط قبیله گرایی که هر گروهی به فکر بستن بار خودش است. درواقع برخی رسانه ها ممکن است از آزادی برای گل آلود کردن بیشتر آب استفاده کنند. در چنین موقعیتی، بازهم رقابتی بودن انتخابات نمی تواند راهگشا باشد و حتی ممکن است کار را خراب تر کند؛ برای مثال، اگر کسانی که انتخاب می شوند فکر کنند در دورهای آینده رقبای سرسختی خواهند داشت و شانس انتخاب مجددشان کم است، بیشتر به فکر انباشتن کیسه خود و وابستگان خود خواهند بود و کمتر مصالح جامعه را مدنظر خواهند داشت.

این بحث را می گردد وسیع تر کرد و نقش جهان بینی، ارزش های فرهنگی و دینی و بسکمک عوامل دیگر را در توسعه و مردم سالاری تحلیل کرد. ولی چون این مقدمه طولانی شده به آن ها نمی پردازم. نکته ای که می خواهم تأکید کنم این است که عوامل زیادی در توسعه دخیل هستند که ابعاد مردم سالاری جزئی از آن ها هستند، ولی دامنه بحث بسیار وسیع تر است. تأثیر هر عامل هم بستگی به شرایط دارد و تحلیلش معمولاً نیازمند مطالعه موردی است.

حال پس از این مقدمه برسیم به سؤال شما. اساساً برای نیل به توسعه، وجود جامعه و حاکمیتی مردم سالار الزامی نیست و در برخی شرایط ممکن است نتیجه معکوس داشته باشد؛ برای مثال تجربه چین و ویتنام و چندین کشور دیگر شرق آسیا نشان می دهد که در فقدان مردم سالاری حرکت به طرف توسعه می تواند تحت شرایطی پیروز باشد. از طرف دیگر، تاریخ خیلی کشورهای آمریکای لاتین و جزایر کارائیب روشن می کند که مردم سالاری الزاماً توسعه مالی به بار نمی آورد. برای نمونه، نگاه کنید به تجربه جامائیکا که از نظر مردم سالاری رتبه بالایی دارد ولی در عملکرد مالی اش از پیشرفت نشان چندانی نیست. برخی کشورهای دیگر آن منطقه هم با وجود مردم سالاری از نظر مالی در دوره های زیادی پس رفته اند، مثل آرژانتین و برزیل.

البته این مشاهدات فقط به ما میگویند که در کشورهای غیرپیشرفته مردم سالاری شرط لازم یا کافی برای توسعه نیست بلکه عوامل مهم دیگری هم مشخص کننده هستند. این نتیجه به این معنی نیست که استبداد لازمه توسعه است یا در هیچ کشوری مردم سالاری کمکی به توسعه نمی کند. ملت های شوربختی که تحت حکومت استبدادی بدون توسعه مانده اند کم نیستند. از طرف دیگر در برخی شرایط مردم سالاری می تواند مکمل عوامل دیگر توسعه باشد. مثلاً تا میانه قرن بیستم کاستاریکا از نظر توسعه فرق چندانی با همسایگانش نداشت، ولی به تدریج مردم سالاری در آن تقویت شده بود. بعد هم در پی یک تصمیم تاریخی برای انحلال ارتش پس از یک جنگ داخلی در سال 1948 فرقه گرایی محدود شد و به مردم سالاری اجازه داد منافع عموم را سرلوحه سیاست دولت کند. درنتیجه به کمک منابع مالی آزادشده به خاطر انحلال ارتش، آموزش و بهداشت همگانی و سایر خدمات عمومی به سرعت پیشرفت کرد و حالا درآمد سرانه کاستاریکا بیش از دو برابر درآمد سرانه در میان همسایگانش است.

نکته آخری که می خواهم خاطرنشان کنم این است که به نظر می رسد در کشورهای پیشرفته ادامه توسعه بدون مردم سالاری مشکل باشد، هرچند ممکن است در آینده چین خلاف این دید را ثابت کند.

چگونه می توان به مردم سالاری پایدار دست یافت و اساساً چه مدلی می تواند گذار به مردم سالاری را توضیح دهد؟

به گمان من پیشرفت در مردم سالاری نیاز به فرهنگ سازی، فاصله دریافت از قبیله گرایی و شکل گیری یکسری نهادها برای ایجاد حداقلی از اعتماد و هماهنگی بین سیاست گذاران و حکومت قانون میان گروه های متعارض دارد. تحقق این شرایط در کشورهای پیشرفته قرن ها طول کشیده و نخبگان و عموم مردم به تدریج و خیلی وقت ها به طور اتفاقی گام های لازم را برداشته اند. امروزه که در این موارد بیشتر میدانیم شاید بگردد در کشورهایی که در مردم سالاری پیشرفت زیادی نداشته اند با بحث و ایجاد آگاهی در سطح جامعه به تسهیل و کیفیت فرایند کمک کرد. ولی نمی توان انتظار داشت که تغییر در هر شرایطی و به راحتی امکان پذیر باشد. مشکل عمده این است که در هر زمان چارچوب روابط اجتماعی براساس یکسری باورها و انتظارات میان میلیون ها نفر شکل می گیرد. این روابط و انتظارات مدام خودشان را تا حدود زیادی بازتولید می کنند چون هرکس فکر می کند که دیگران مطابق آن انتظارات و باورها فکر و عمل می کنند. مثلاً، وقتی قبیله گرایی رایج است، اعضای هر گروه به افراد گروه های دیگر اعتماد نمی کنند و اگر قدرت داشته باشند بقیه را کنار می زنند. بقیه گروه ها هم منتظر فرصتی خواهند بود تا قدرت را به دست بیاورند و همین کار را با دیگران بکنند. در این شرایط، گروه صاحب قدرت سعی می کند به هر قیمتی سر کار بماند و حل مسالمت آمیز تعارض مشکل می گردد. همین طور که قبلاً اشاره کردم، چنین شرایطی ضررهای بزرگی به کل جامعه میزند. برای گذار از این وضع باید هر گروه به این نتیجه برسد که می گردد نهادهایی برای محدود کردن قدرت حاکم درست کرد و دیگر گروه ها هم این دیدگاه را قبول دارند و حاضرند روی ایجاد و حفظ چنین نهادهایی توافق کنند. پیدایش یک درک مشترک و تصمیم گیری در مورد نهادهای لازم امور پیچیده ای است. به علاوه، گروهی که در قبل از گذار به مردم سالاری صاحب قدرت است باید متقاعد گردد که با قبول تغییر ضرر خیلی بزرگی نخواهد کرد وگرنه جلوی حرکت را خواهد گرفت.

این امر مسئله ای است چون مخالفان حکومت باید پذیرفته باشند که نه تنها به فکر انتقام از حاکمان پیش از گذار نباشند بلکه در مرحله گذار آنان را در قدرت شریک کنند. البته این غیرممکن نیست. مثلاً حکومت های نظامی در شیلی در دهه 1980 و برمه در دهه گذشته با تضمین های قوی و حفظ یکسری امتیازات تن به گذار به سوی مردم سالاری دادند و نیروهای مردمی هم با وجودی که دل خونی از آن رژیم ها داشتند، با آن امتیازات موافقت کردند.

شما علت شکست جنبش های مردم سالار را چه می دانید؟ چرا جنبش های مردم سالار به ظهور مجدد استبداد و فضای بسته سیاسی می انجامد؟

شکست جنبش های مردم سالار علل زیادی می تواند داشته باشد. یک مسئله اساسی این است که خیلی وقت ها گروه هایی که جنبش های مردم سالار را تشکیل می دهند، خودشان اعتقاد زیادی به حکومت قانون و اشتراک مردم در قدرت ندارند و هدفشان از مبارزه این است که جای هیئت حاکمه را بگیرند و کشور را مطابق دیدگاه خودشان اداره کنند. این است که به محض اینکه مشخص شد حاکمان مستبد رفتنی هستند، گروه های داخل جنبش به جان هم میافتند و کار را به هرج ومرج یا جنگ داخلی می کشانند. این گونه درگیری ها بعد از خیلی انقلاب ها بروز می کند و گاهی سال ها طول می کشد. ولی اگر یک گروه غالب وجود داشته باشد یا گروهی پیروز گردد بقیه را از میدان به در کند، حکومت استبدادی جدیدی آغاز می گردد. مردم و بسکمک از نخبگان جامعه هم اغلب تا مدت ها بازگشت استبداد را پذیرا می شوند چون فکر می کنند از هرج ومرج بهتر است. گذار به مردم سالاری زمانی اتفاق می افتد که زمینه اجتماعی و فرهنگی توافق میان گروه هایی که برای مردم سالاری فعالیت می کنند، شکل گرفته باشد. در چنین مواردی، معمولاً رهبران جنبش راحت تر با هیئت حاکمه قبل از گذار مذاکره می کنند و همان طور که قبلاً اشاره کردم به آن ها تضمین هایی می دهند تا تغییر مسالمت آمیز صورت بگیرد. جالب اینجاست که اغلب اعطای چنین امتیازهایی به مستبدان گذشته به ایجاد سازوکارهای لازم برای حل مسالمت آمیز تعارضات میان گروه ها پس از گذار کمک می کند.

اگر مردم سالاری به هر علتی ناممکن است، چگونه می توان به بهبود حکمرانی و معیشت مردم امیدوار بود؟

قبلاً اشاره کردم که در شرایط خاصی بدون مردم سالاری هم حرکت به سوی توسعه امکان پذیر است، هرچند به فرهنگ و ساختار جامعه و به خصوص به جهان بینی و توانایی های گروه های حاکم بستگی دارد. در بسکمک رژیم های استبدادی، حاکمان کشور را عمدتاً به کمک قوم وخویش ها و نزدیکان خودشان اداره می کنند و منابع مالی را در اختیار آن ها می گذارند، چون نمی توانند به دیگران اعتماد کنند. چون استعدادها و توانایی های آن عده محدود است، طبعاً کشور و اقتصاد به درستی اداره نمی گردد. از طرف دیگر، اکثریت قریب به اتفاق جامعه که از عدم توسعه رنج می برد و دسترسی اش را به منابع و قدرت محدود می بیند، ناراضی می گردد و با گروه حاکم تعارض پیدا می کند. در این شرایط استبدادگران برای حفظ رژیمشان دست به سرکوب می زنند و برای این کار هم مجدداً محتاج نزدیکانشان هستند. این وابستگی های حاکمان به اعضای یک گروه که پایه های رژیمشان را تشکیل می دهند، این امکان را به آن گروه می دهد که اگر جایی دستشان رسید بچاپند و به مردم اجحاف کنند بدون اینکه با احتمال مؤاخذه زیادی روبه رو باشند و این بیش ازپیش نارضایتی ایجاد می کند و جلوی توسعه اقتصاد را می گیرد.

حال با این وصف چطور است که در برخی کشورهای استبدادی مثل چین و ویتنام، توسعه برای چند دهه خیلی هم مؤثر پیش می رود؟ به نظر من این برمی گردد به فرهنگ جامعه و رویدادهای تاریخی که دیدگاه ها و توانایی های گروه حاکم و روابطش با بقیه جامعه را شکل داده است. یک ویژگی فرهنگی و تاریخی این کشورها هویت ملی نیرومندی است که تضاد منافع حاکمان و کل جامعه را کم می کند. ویژگی دوم توافق گروه های حاکم روی موضوع رشد مالی است که هم تعامل داخل آن گروه ها و هم روابطشان را با بقیه جامعه شکل می دهد. در این کشورها به خاطر یک رشته اتفاقات تاریخی و چگونگی شکل گیری هیئت حاکمه یک درک ضمنی بین آن ها و مردم به وجود آمده که مردم از دولت انتظار توسعه مالی دارند و مادامی که اقتصاد با سرعت مناسبی رشد می کند، اکثریت بزرگی از جامعه به وضع موجود رضایت می دهد. درنتیجه توسعه راه حفظ حکومت شده و گام برداشتن در آن راستا معیار موقعیت افراد در گروه های حاکم هم هست و در روابطشان نوعی انضباط ایجاد کرده است. ویژگی سوم نرمش ایدئولوژیک و نگاه روبه جلوی گروه حاکم است که برای رسیدن به هدف توسعه حاضر است در بسکمک موارد انعطاف نشان دهد و برای یافتن راه به آزمون های نو دست بزند. به قول دنگ شیائو پینگ، مهم نیست که گربه سفید است یا سیاه، مهم این است که موش بگیرد. این ویژگی در تعامل ویتنامی ها با آمریکا که کشورشان را ویران کرده بود مشهود است و بالاخره ویژگی چهارم این است که هیئت حاکمه پیروز شده است سازوکارهای مناسبی برای جذب افراد خلاق و توانا در ساختار حکمرانی برپا کند و درنتیجه با کمبود نیروی کارا روبه رو نگردد. جالب اینجاست که این چهار ویژگی همدیگر را تقویت کرده اند.

نرمش ایدئولوژیک به استفاده از فرصت ها و جذب استعدادها انجامیده که به نوبه خود به توسعه کمک کرده است. از طرف دیگر، توسعه روابط حکومت و مردم را استحکام بخشیده و اعتماد مابینشان را بیشتر کرده و همه این ها باعث هویت ملی نیرومندتری شده و زمینه را برای انعطاف سیاست گذاری و جذب و انضباط نیروی لازم برای حکمرانی مؤثر فراهم کرده است.

مثال های بیشتری می توان زد و جنبه های خیلی بیشتری را می توان به بحث اضافه کرد. اما به عنوان کلام آخر این را اضافه کنم که برای تدارک دیدن شرایط برای توسعه مالی و مردم سالاری باید این موضوع ها را به بحث گذاشت و فرهنگ سازی کرد تا روزی که فرصتی برای اصلاح امور پیش آمد، فعالان سیاسی و عموم مردم درک بهتری از امکانات تغییر در جامعه شان داشته باشند و تصمیم های درست تری بگیرند.

abanhome.com: گروه ساختمانی آبان: بازسازی ساختمان و تعمیرات جزئی و کلی و طراحی ویلا و فضای سبز و روف گاردن، طراحی الاچیق، فروش درب های ضد سرقت