معین تکلیفِ شاعر شیراز در رشت - بلاگ پو

به هر حال، موعد انتشار اثر سایه درباره حافظ سر رسید؛ نوروز سال 1373 است... همان سالی که پروژه سازندگیِ پساجنگ آرام آرام به مراحل نهایی می رسد، جامعه ایرانی در حال بازسازی روحی است و از آن سو عباس زریاب خویی نسخه شناس مشهور می میرد تا ندانیم او که نویسنده کتاب مهم آیینه جام؛ توضیح مسائل دیوان حافظ بوده، چه نظری می توانسته درباره کار سایه بر حافظ داشته باشد.

عطر شعرِ شاعرِ شیراز از مُشکِ شاعرِ رشت

کتاب به بازار می آید؛ حافظ به سعی سایه. دیوان حافظ با تصحیح هوشنگ ابتهاج. پس، سایه در همه این مدت، مشغول به دست دادن نسخه ای از دیوان حافظ بوده است...

672 صفحه است و 484 غزل از حافظ در آن ضبط شده است؛ یعنی 2 غزل کمتر از نسخه پرویز ناتل خانلری و 11 غزل کمتر از نسخه قزوینی و غنی. قزوینی و غنی تنها یک نسخه را برای تصحیح خود اصل قرار داده بودند، خانلری 14 نسخه را و ابتهاج 31 نسخه. در وهله نخست به نظر می رسید که سایه سنگ بزرگ تری را برای پرتاب انتخاب نموده است. چاپ اول در پنج هزار و 500 نسخه منتشر شد. چندی بعد هم نسخه جیبی از این تصحیح منتشر شد و بسیار مورد استقبال نهاده شد. نشر کارنامه معروف بود به کتاب هایی معمولاً گران تر از دیگر ناشران؛ اما خب اتفاقی که برای ویرایش متن و طراحی صورت کتاب ها در کارنامه می افتاد، این نشر را حسابی متمایز و قیمت هایش را به چشم بدیهی نموده بود. با این حال، بعضی نسبت به این قیمت واکنش نشان دادند، به ویژه آن هایی که خود تصحیحی از حافظ ارائه داده و منتشر نموده بودند. هاشم جاوید که مصصح دیوان معروف به حافظ جاوید است یکی از این افراد بود. او ظاهراً در واکنش به همین انتشار گران قیمتِ حافظِ سایه بیتی ساخته بود این طوری: هر حافظی به نوعی اندر جهان عایدی/ حافظ به سعی سایه خیلی گران عایدی. سایه هم به شوخی مصرعی ساخته بود و گفته بود بروند به گوش جاوید برسانند: دل می برد ز دستم حافظ به سعی سایه.

اولین انتشار؛ هشتمین نمایشگاه کتاب تهران

اولین محل عرضه رسمی و گسترده کتاب هم نمایشگاه بین المللی کتاب تهران بود؛ اردیبهشت ماه سال 1373. هشتمین دوره نمایشگاه. بهار آن سال تهران برای کتاب خوان ها عطری تازه از غزلیات حافظ به همراه داشت؛ عطرِ شیراز که این بار از مشکِ غزل سرای رشت به مشام می رسید. کسانی که حالا متوجه شده بودند کار ابتهاج بر حافظ، تصحیح دیوان اوست، برای خرید کتاب خودشان را به انتهای سئول و محل برگزاری نمایشگاه های بین المللی می رساندند تا از تصاحب یکی از نسخه ها غافل نبوده باشند. راستی آن سال ها نمایشگاه هنوز در آن محل خاطره انگیز برپا می شد و از پاسکاری پینگ پنگ وارِ آن بین مصلی و شهر آفتاب خبری نبود. آن سال و آن دوره از نمایشگاه اتفاقا موعد و محل انتشار و عرضه کتاب های چاپ اولی مهمی هم بود. از سعدی تا آراگون (تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات فرانسه) کتابی از جواد حدیدی که آن سال اثر برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران هم شد در همین سال به نمایشگاه آمد. تصحیح تازه ای از کتاب مهم ناسخ التواریخ هم به همین سال مربوط بود. زوال اندیشه سیاسی در ایران به عنوان دومین کتاب تألیفی سیدجواد طباطبایی منتشر شد. بهرام بیضایی دو فیلمنامه از فیلمنامه های فیلم نشده اش یعنی عیار تنها و فیلم در فیلم را منتشر کرد. انتشارات علمی و فرهنگی هم سرانجام ترجمه ضیاء موحد و پرویز مهاجر از کتاب مهم نظریه ادبیات از رنه ولک و آوستن وارن را روانه بازار کتاب کرد. آن سال، نمایشگاه کتاب، جز تصحیح سایه از دیوان حافظ، تصحیحی دیگر را نیز برای اولین بار عرضه نموده بود: دیوان حافظ به اهتمام محمدرضا جلالی نائینی و عبدالوهاب نورانی وصال. نورانی وصال در همین سالی که کتاب مشترکش با جلالی نائینی منتشر شد، بدرود حیات گفت؛ اما بدیهی بود که این همزمانی خبر خوبی برای دیگر مصححان دیوان حافظ نمی توانست باشد. معروفیت و محبوبیت شاعری چون ابتهاج، مخاطبان آن سال نمایشگاه را به سمت غرفه نشر کارنامه و خرید حافظ به سعی سایه می کشاند و بعید بود دیگر نسخه های نو آن سال بتوانند در این رقابت موفقیتی کسب نمایند.

اولین واکنش ها؛ تحسین و طرد

عجب کار بزرگی، چه همتی. این ها نخستین واکنش هاست. تحسین و تشکر. بعد پچ پچه ها: چه کاریه؟ این همه نسخه داریم دیگه. قزوینی و غنی که بود، خانلری هم هست. هر دو نوع واکنش، بدون مطالعه کتاب ابراز می گردد. اولی از این رو نسنجیده است که خب باید ابتدا دید که کار چه زحمتی برده است و دومی از این رو ناپخته به نظر می رسد که این اصل را در نظر نمی گیرد: مقوله تصحیح انتقادی، روندی است زایا و بی سرانجام. پرونده نسخه شناسی و تصحیح هیچ گاه بسته نمی گردد و کسی را نمی توان از انتشار یافته های نو در این باره منع کرد.

بنابراین برای نقد و آنالیز های دقیق باید کمی صبر کرد... می گویند اطرافیان محمدجعفر محجوب که حافظ شناس بزرگی است از طرف دوستان و عقلای قوم تحت فشار است که درباره این تازه ترین رخداد در حوزه تخصصی خودش اظهار نظر کند... او چه خواهد گفت. می گویند اگر تأیید کند، کار تمام است و کتاب رستگار می گردد.

اولین نقد و آنالیز مفصل؛ محمدجعفر محجوب، اسفند 1373

مطبوعات، خبر انتشار این کتاب مهم را منتشر کردند. چند گزارش کوتاهی هم از چند و چون استقبال از آن این جا و آن جا چاپ شد. یکی دو معرفی کوتاه هم در نشریات صورت گرفت. حافظ سایه یا سایه حافظ، مقاله کوتاهی بود که محمد روشن درباره این کتاب در شماره 51 و 52 مجله کلک نوشت، خرداد و تیر 1373. دو سه ماه پس از انتشار کتاب. در بهمن ماه 1373، دوازدهمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران هم برگزار شده و کتاب حافظ به سعی سایه، هر چند از برگزیده شدن بازماند اما به عنوان اثر شایسته تقدیر معرفی گردید. اینها خبرهایی بود که پیرامون کتاب می چرخید تا اینکه مجله کلک در واپسین روزهای سال 1373، شماره 60 خود را، با نقدی مبسوط درباره حافظ به سعی سایه به پیشخوان کیوسک های مطبوعاتی و کتاب فروشی ها فرستاد. نویسنده آن متن چه کسی بود؟ بله، محمدجعفر محجوب. همان فرهنگ پژوه استخوان خردنموده ای که همه منتظر نظر او درباره کتاب بودند. پیرمرد هفتادساله ای که روزگار در لس آنجلس کالیفرنیا می گذراند و کسی نمی دانست کم تر از یک سال پس از انتشار این مقاله قرار است در همان ینگه جهان، چشم از جهان فرو بندد.

نقد محجوب، 59 صفحه مجله را در برگرفته بود و به تاریخ آذرماه 1373 در لس آنجلس امضا شده بود. او به بهانه انتشار کتاب سایه، بهانه ای یافته بود تا سه چاپ معتبر دیوان حافظ در نیم قرن اخیر را آنالیز و مقایسه کند: نسخه غنی و قزوینی، نسخه خانلری و حالا نسخه سایه. محجوب نوشته بود که بیش از نیم قرن است غاشیه ارادت آن بزرگمرد را بر دوش جان می کشد. او بعلاوه نوشته بود که دوستانش اصرار نموده اند چنین مقاله ای بنویسد و او هم سه چهار ماه وقت گذاشته و کلمه به کلمه هر سه نسخه را خوانده است. او ماجرای نقد خود را از سال 1320، سالی که نسخه غنی و قزوینی منتشر شد شروع نموده و نوشته بود که تصحیح انتقادی دیوان حافظ از آن تاریخ سامان رسمی گرفته است. در نهایت، محجوب ضمن رعایت احترام و تأیید کلی کار سایه، ایراداتی را به کار سایه وارد دانسته و در بعضی موارد نسخه خانلری را دقیق تر توصیف نموده بود.

بعدها که کتاب گفت وگوی میلاد عظیمی و عاطفه طیّه با ابتهاج با نام پیر پرنیان اندیش منتشر شد، جایی، عظیمی از سایه درباره همین نقد درازدامن محجوب بر حافظ به سعی سایه می پرسد که او پاسخ می دهد: راستشو بخواید، همون موقع که نقد محجوب چاپ شد، دکتر شفیعی به من گفت: سایه! انگار محجوب حرف هایی که زده درسته، تو که با حرف درست دعوا نداری، جواب نده؛ محجوب مریضه، سرطان داره، ولش کن. روزهای آخرشه. این حرف شفیعی با فطرت تنبلانه من کاملاً جور درمی اومد! گفتم حتماً! تو دلم گفتم رضا جان اگه نمی گفتی هم من جواب نمی دادم؛ ولی تو این ده پونزده سال اخیر چندین بار قصد کردم که بنویسم. حتی مدخل سخنمو هم یادمه. می خواستم بگم که: قدما می گن ببین چه می گوید، نبین که می گوید و این حرف درستیه و اما حرف ها گاهی به اعتبار گوینده بااهمیت می شن اگرچه پروپایی نداشته باشن. دوست من استاد محجوب با اون حافظه عجیب وغریبش نقدی بر حافظ به سعی سایه نوشته که اهمیت خاصی داره؛ ولی حافظه عجیب وغریب محجوب، خبط های بزرگی هم نموده [...] خودتون دیدید که محجوب تو این نقد، خیلی از حافظ خانلری دفاع می کنه، بعداً فهمیدم که محجوب همکار خانلری تو این کار بوده و درحقیقت داشته از کار خودش دفاع می نموده! (صفحه 367 کتابِ پیر پرنیان اندیش).

حسن ختام تصحیح های حافظ

سال بعد از انتشار کتاب، سیدمحمد راستگو هم نقد مبسوطی بر آن نوشت که در شماره 31 مجله آیینه پژوهش (فروردین و اردیبهشت 1374) منتشر شد. یک ماه بعد نوبت به مجله چیستا رسید که مقاله ای از ف. ا. سروا در نقد حافظ به سعی سایه منتشر کند. مجله کلک که توجه عمده ای به کتاب حافظ به سعی سایه نشان می داد، این بار در شماره 68، 69 و 70 (آبان و آذر و دی ماه 1374) با جلال خالقی مطلق به گفت وگو نشست و طی آن، علی دهباشی به عنوان گفت وگونماینده بحث را به کتاب سایه کشاند. خالقی مطلق آن جا گفته بود که حافظ به سعی سایه یک تصحیح اجتهادی است. این شاهنامه پژوه پراعتبار بعلاوه گفته بود: اکنون آقای ابتهاج آمده اند و حتی رنج مقابله پانزده دستنویس را بر خود هموار نموده و در طی کار دریافته اند که تصحیح مرحوم خانلری بدخوانی و غلط خوانی بسیار دارد (همین گوشزد را آقای بهاء الدین خرمشاهی درباره تصحیحی قزوینی-غنی نیز نموده اند)، و این جناب ابتهاج در کار خود همکاری نیز مانند آقای محمد زهرائی داشته اند که گذشته از سلیقه حروف آرائی اش، فعلا مؤثرترین وسیله ای است که تا به امروز بر ضد آفت غلط چاپی کشف شده است، و با این حال آقای ابتهاج به جای آنکه حتی از ثبت اغلاط فاحش دستنویس ها هم چشم پوشی نکند، رنجی را که در کار مقابله برده و تجربه ای را که از این راه اندوخته بر باد می دهند و فقط برای خالی نبودن عریضه، اینجا و آنجا نسخه بدلی را در اختیار ما می گذارند.

مهم ترین نقد پس از اینها را اما بهاءالدین خرمشاهی نوشت؛ دیگر حافظ شناس کاربلدی که با مقاله آفتابی در میان سایه ای منتشرشده در شماره 60 مجله بخارا در فروردین و اردیبهشت سال 1386، حجت را در تأیید نسخه سایه تمام کرد و تمام قد به دفاع از آن ایستاد و گفت که تصحیح سایه، حسن ختام تصحیح های دیوان حافظ است.

بین نقدهایی که بعدها بر حافظ به سعی سایه نوشته شد، دو مقاله سایه در همسایگی حافظ از ابراهیم قیصری در شماره 19 و 20 مجله پاژ (پاییز و زمستان 1394) و حافظ و سایه: مکالمه گرایی از ساخت متن تا ساخت اجتماع از مجید بهره ور در شماره 21 مجله نقد ادبی (بهار 1392) قابل تأمل است.

علاوه بر تأیید بهاءالدین خرمشاهی، و نیز محبوبیت خود ابتهاج، حضور محمدرضا شفیعی کدکنی در فرایند این تصحیح، به همه گیرترشدن آن اضافه کرد. کدکنی لغات و ابیات عربی را به صورت منثور و منظوم برای سایه ترجمه کرد و در دیگر امور نیز به او مشورت داد. ابتهاج بعدها درباره این همکاری گفته بود: وقتی کار حافظ تمام شد به شفیعی گفتم: رضا! بیا یه بار این کارو دوره کنیم. رضا گفت: از خدامه هم یک بار با تو حافظ می خونم و هم با هم هستیم. خیلی لطف کرد واقعاً. اون موقع خونه ام تو کوشک بود که تو طرح ترافیک هم بود. طفلک هفته ای چهار روز با تاکسی می اومد. مرتب هم می اومد، خیلی جلسات خوبی بود.

حافظ به سعی سایه؛ 27 سال بعد

حالا خب دیوان حافظی که هوشنگ ابتهاج تصحیحش نموده، در خانه بسیاری از ایرانیان هست. شمار دقیق شمارگان آن را شاید نتوان حساب کرد؛ از پنج هزار و 500 نسخه در چاپ های اول تا تیراژ 2 هزارتایی چاپ های متأخرتر، همه و همه فروش رفته و حالا هم در بازار کم یاب است.

بنا بر مقالات ثبت شده در یکی از پایگاه های اینترنتی مجلات فارسی، می توان شمرد که بیش از 130 مقاله علمی درباره حافظ از سال 1373 تا کنون، مبنای تحقیق خود را بر نسخه سایه قرار داده اند. بیش از سی متن نیز در رابطه با این تصحیح می توان بین مجلات جست وجو کرد؛ حافظ به سعی سایه راچه به عنوان نسخه ای قابل اعتنا انتخاب کنیم یا نه، جای خود را بین نسخه های مختلف باز نموده و رستگار شده است.