مدل سازی نرمِ مسئله غیرساختارمندِ کرونا - بلاگ پو

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری خبرنگاران، بی تردید پدیده بحران آفرین ویروس کرونای اخیر یا همان همه گیریِ کووید-19، جهانِ پرطمطراق و مدّعی هوشمندی بالای امروزی را چنان تحت سیطره تاثیر خویش قرار داده است که در عمل، بیشترِ حوزه های موضوعی، عملکردی و نهادی دچار شوک و سردرگمی سنگینی بابت روبروه با این مهمان ناخوانده، ناشناخته، مبهم و نادقیق شده اند.

حقیقت امر آن است که جهان با یک ابَرمسئله چند وجهی در ابعاد سلامتِ (جسم، روح، روان و رفتار)، رسانه، آموزش، حمل ونقل، خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، اعتقادی، مالی، روابط بین الملل، مدیریت، سیاست و حکمرانی روبرو شده است که گریزی از آن نیست.

آنچه که در این میان بسیار مهم است، نحوه رهبری و مدیریت این بحران بی سابقه جهانی است. بدیهی است که جوهره اصلی رهبری و مدیریت در هر سطحی و زیست بومی، مهارت کمّی و کیفی در تصمیم سازی و تصمیم گیری در هریک از ابعاد مذکور و نیز در سطح کلان سیستم ها است و بدون آن ها، مقوله رهبری و فرآیند مدیریت معنا ندارند.

هم چنین نباید از نظر دور داشت که ابتنای ورود به فرآیند تصمیم؛ به ویژه تصمیم های سخت، به عنوان قلبِ رهبری و مدیریت یک سیستم، وجود مسئله (Problem) است. در ادبیات علوم تصمیم با سه نوع مسئله روبرو هستیم :

1- مسائل ساختارمند یا خوش تعریف یا کلاسیک

2-مسائل بدون ساختار یا غیرساختارمند یا پیچیده یا بد تعریف یا بدقلق

3- مسائل نیمه ساختارمند (مسائل ترکیبی)

در مسائل ساختارمند (مسائلی با فرمول کمّی) روابطی بنیادی ایجاد می گردد؛ به نحوی که بتوان آنها را بر اساس اعداد یا نمادهایی که نهایتا تخمین هایی عددی را دریافت می نمایند، بیان نمود.

چنین مسائلی را می توان توسط مدل های ریاضی کلاسیک توصیف کرد. تجزیه و تحلیل آنها با بکارگیری روش های استاندارد امکان پذیر خواهد بود.این نوع از مسائل به طور معمول با مدل سازی ریاضی کلاسیک در دانشِ تحقیق در عملیات سخت(Hard operations Research) فرموله و حل می شوند تا به جوابی بهینه یا رضایت بخش برسند.

لازم به یادآوری است که از دیر باز دو تفکّر آمریکایی و انگلیسی بر شاخه خاصی از علم مدیریت به نام تحقیق در عملیات (operations Research) یا پژوهش عملیاتی(Research Operational) حاکم بوده است. گرچه خاستگاه تحقیق در عملیات و پژوهش عملیاتی دانش ریاضی و علم آمار می باشد؛ اما تا دهه 70 میلادی با اصطلاح رایج تحقیق در عملیات شناخته می شد که اساس آن مدل سازی ریاضی به عنوان تجریدی از واقعیت یا مسئله بود.

کوشش تحقیق در عملیات سخت آن بود که مسئله یا واقعیت، آنچنان که هست، مدلسازی گردد و جوابی بهینه یا Optimal Solution یا در شکل محافظه کارانه آن جوابی رضایت بخش یا Satisfactory Solution برای آن محاسبه گردد. در این دیدگاه فرض بر آن است که مسئله، ساختارمند و خوش تعریف است و مدل ساز با کشف روابط آن می تواند مسئله را به صورت یک مدل ریاضی صورت بندی کند.

از همین رو این رویکرد، به تحقیق در عملیات سخت (Hard OR) معروف گشت. در روش های تحقیق در عملیات سخت به دنبال نظام مند کردن و شناسایی جزء جزء مسئله و انطباق آن با مدل ها و اجزای تعریف شده هستیم. با قالب بندی مسئله دائما در حال صرف نظر از بخش های مختلف و دور شدن از واقعیت ها هستیم.

در این شیوه وظیفه تحلیل گر قالب بندی مسائل و همسان سازی آ ن ها به صورت مدل تعریف شده است. در این روش ها هیچ فرصت مذاکره ای برای سازمان ها و تصمیم گیرندگان وجود ندارد. در حقیقت هیچ تعاملی در تعریف اهداف و شرایط تعریف شده صورت نمی گیرد.

بسکمک از حقایق در این شیوه قربانی تعاریف ثابت و بدون تغییر خواهند شد. روابط بسیار مهم و تاثیرگذار و بسکمک از انگیزه ها و توانایی های افراد نادیده گرفته خواهد شد. دراین مدل ها ضعف آگاهی از وقوع رخدادها در آینده، در مدل منعکس نمی گردد. ممکن است شرایط پیش روی مسئله طوری رقم بخورد که منجر به یک جواب قطعی از پیش معین شده نگردد و صورت مسئله به کلی تغییر یابد. شیوه های به کار گرفته شده، ممکن است از لحاظ ریاضی بسیار پیچیده به نظر آیند، اما از لحاظ محتوا و شمول ابعاد واقعی و متغیرهای بی شمار آن بسیار ساده اند. در تحقیق در عملیات سخت، تمرکز اولیه بر روی مسئله و مشکل خواهد بود و تمرکز ثانویه بر افرادی است که با مسئله درگیر هستند.

یافتن راه چاره بهینه برای یک مسئله با استفاده از روابط ریاضی و به کمک نرم افزارهای رایانه ای چندان قابل قبول به نظر نمی رسد. زیرا مسئله در قالبی در آمده است که با واقعیت فاصله زیادی دارد و جواب بهینه یافته شده نمی تواند در جهانی واقعی کاربرد داشته باشد.

باید پذیرفت که در جهانی آشفته امروزین بسکمک از مسائل، مانند ابَرمسئله کرونا، از نوع بدتعریف، بدساختار یافته یا شاید ساخت نیافته و مملوّ از عدم اطمینان هستند؛ به طوری که پیچیده ترین دانش ریاضی و حرفه ای ترین عالمان تحقیق در عملیات قادر به صورت بندی ریاضی آنها نیستند؛ چرا که ساختار آنها نامعین، و آمیخته به علایق و انگیزه های ذینفعان درگیر در موقعیت مسئله است.

مسائل بدون ساختار (مسائلی که به صورت کیفی بیان می شوند) تنها شامل توصیفی از مهمترین منابع، شاخص ها و معینات هستند. روابط کمّی بین آنها معین نیست. این مسائل را نمی توان توسط مدل های کمّی موجود توصیف و با بکارگیری روش های استاندارد تجزیه و تحلیل کرد. بدین سبب بود که نحله انگلیسی تحقیق در عملیات با نام جدید تحقیق در عملیات نرم (Research Operational Soft یاSoft OR) به جهان عرضه شد. به عبارتی می توان گفت تحقیق در عملیات نرم، مجموعه روش شناسی ساختاردهی به مسئله(PSM یا Problem Structuring Methods) می باشد. روش های تحقیق در عملیات نرم مجموعه ای از رویکردهای مدل سازی مشارکتی هستند که هدفشان پشتیبانی از فعالان متعدّد برای آنالیز یک مسئله چالشی است. این مسئله چالشی یک دغدغه جمعی محسوب می گردد. واژه سخت به استفاده از ریاضیّات و فنون کمّی اشاره دارد که در تقابل با واژه نرم هستند که به طور عمده فنون کیفی را به کار می گیرد.

در علم تجزیه و تحلیل و مدیریت سیستم ها دو شکل تفکر سیستمی متمایزِ نرم و سخت مطرح است. تفکر سیستمی سخت فرض می نماید که جهان از سیستم هایی تشکیل شده است که می توان آن ها را به صورتی عینی مدل کرد. منظور از عینی این است که اهداف، مورد توافق طرفینِ درگیرِ مسئله هستند و به خوبی تعریف شده اند. وظیفه اصلی تفکّر سیستم های سخت معین اثربخش ترین یا کاراترین ابزارهای تحقّق اهداف عینی است. در مقابل، تفکّر سیستم های نرم می پذیرد که پیچیدگی بسیار زیاد جهانی واقعی را نمی توان مدلسازی و بهینه سازی کرد. این رویکرد می کوشد با استفاده از نگرش سیستمی برای موقعیت های مسئله زا ساختار تفکّر و یادگیری را پی ریزی کند. هدف تفکّر سیستم های نرم، بحث و توافق بر سر ماهیّت مسئله و نه ارائه راه چاره آن است. هدف تحقیق در عملیات نرم، ایجاد یک فهم مشترک میان تصمیم گیرندگان است.

این فهم مشترک به عنوان مبنایی برای اقدام توافقی است و این اقدام توافقی به وسیله مذاکره به دست می آید و آن ها را برای اجرا آماده می نماید. هرجا که مسئله پیچیده و ذی نفعان متعدّد درگیر باشند، می توان از تحقیق در عملیات نرم استفاده کرد. این روش ها تنها برای تعریف عینی و ملموسی از مسئله نیستند، بلکه به دنبال درگیری و مشارکت واقعی افراد در مباحث هستند و همچنین روی ادراکات خاصّ هر فرد از مسئله تاکید زیادی می گردد. برای تعریف دقیق یک مسئله نمی توان فقط به دیدگاه های یک شخص اتّکا کرد، بلکه باید دیدِ جمعی و توافقی مد نظر قرار گیرد.البته در عمل با مسائلی روبرو هستیم که ما را متقاعد می نمایند که از مزیّت های هر دو رویکرد در عمل استفاده کنیم.اینگونه مسائل در طیف میان دو سرِ مسائل ساخت یافته و بدون ساختار به به عبارتی گویاتر، مسائل نیمه ساختارمند، قرار می گیرند.

مسائل نیمه ساختارمند (مسائل ترکیبی) هم شامل عناصر کمّی و هم شامل عناصر کیفی هستند. با آنالیز این مسائل، پارامترهایی کیفی، مجهول و ناقطعی ظهور پیدا می نمایند. این مسائل بین مسائل ساختارمند و بدون ساختار قرار می گیرند. حل این مسائل مستلزم بکارگیری ترکیبی از روش های استاندارد و همکاری فعّال تصمیم گیرنده است.

در مسئله بحرانی، پیچیده،چند سطحی و غیرساختارمند ویروس کرونای اخیر،جهان با یک مسئله بسیار عظیم و ساخت نایافته ای در ابعاد گوناگون رویرو شده است که لزوم مدل سازی نرم تصمیم گیری این پدیده نادر به منظور رهبری و مدیریتِ اثرات پروانه ای این مسئله جهانی را صدچندان می نماید. به همین دلیل، با همه رنج و تلخیِ غیر قابل وصفِ این ابتلای جهانی،فرصتی کم نظیر برای محکِ آموزه های مدل سازی مسائل نیمه ساختارمند و غیر ساختارمند فراهم شده است تا سیاستگذاران و تصمیم گیران را در اتخاذ تصمیمات درست، بهنگام و عالمانه در این شرایط کمک دهند.

برای مدل سازی اینگونه پدیده های شناخته و نادقیق در پارادایم های متنوّع دانش تحقیق در عملیات؛یعنی،روش شناسی های مکتب علمی و فنّی تحقیق در عملیات ِسخت (Hard Operations Research School Methodologies)، روش شناسی های مکاتبِ علمی، اندیشه ای و فلسفیِ پژوهش عملیاتی نرم،رهایی بخش،انتقادی،چندگانه و پست مدرن (Methodologies Soft/Liberation/Critical/Multiple/Postmodern Operational Research School)، روش ها و تکنیک های متعدّدی معرفی شده اند که از هریک از این مدل ها و تکنیک ها می توان به فراخورِ شرایط مسئله به منظور مدل سازی و ساخت دهی در امر تصمیم گیری های مدیریّتی بهره های فراوانی برد.

*مهدی حمزه پور، عضو هئیت علمی گروه مدیریت صنعتی دانشگاه امام صادق(ع)

انتهای پیغام/4084/

dorezamin: دور زمین | سفر به دور زمین هیچوقت اینقدر آسون نبوده! تور لحظه آخری، تور ارزان، اروپا، تور تایلند، تور مالزی، تور دبی، تور ترکیه