موسیقی مقامی کتول الهام بخش معیشت مردم منطقه - بلاگ پو

گلستان به علت هم جواری با بعضی اقوام و طوایف داخلی و خارجی از فرهنگ های مختلفی تأثیر پذیرفته و به همین دلیل موسیقی این منطقه چه از نظر ساختاری و چه ازنظر ویژگی های قومی پرتعداد و گوناگون است. در اشعار و ملودی های گلستان خصیصه های اقلیمی و طبیعی منطقه به وضوح دیده می گردد و عناصر زنده و ملموس طبیعت، ناهمواری ها، کوه، جنگل، دریا، دامپروری و کشاورزی در هنرهای مختلف نمود دارد. گستردگی جغرافیایی گلستان، مقامات و ریزمقامات را با توجه به فرهنگ و موقعیت جغرافیایی منطقه، تعیین و مجزا نموده و هم جواری و اختلاط با قومیت های مختلف در موسیقی هر ناحیه تأثیر گذاشته است.

موسیقی کتولی به عنوان یک هنر ریشه دار، یکی از مهم ترین و کهن ترین موسیقی های نواحی ایرانی است که طی سال ها در این منطقه نواخته می شده و هم اکنون نیز از جمله مقام های موسیقایی مهم کشور است که اساتید و هنرمندان بسیاری در معرفی و انتقال آن به نسل امروز نقش آفرینی نموده اند.

اساس و زادگاه موسیقی مقامی کتولی را بایستی در گویش، نوع زندگی و امرارمعاش اهالی جستجو کرد. گویش خود در ایجاد الحان موسیقایی نقش بسزایی دارد و موجب بروز لحن های خاص و متفاوت موسیقایی با سایر اقوام می گردد؛ آن چنان که نوع زندگی و کار، نغمه های خاص خود را می طلبد؛ بنابراین مبنای موسیقی مقامی کتولی را باید در اقتصاد دامداری و گله داری و کشاورزی جست وجو کرد. مقام های کوچ، خالتاشی، شیردوشی در دامداری؛ پل بئیتن و بذرپاشی در کشاورزی همگی دلالت بر این واقعیت اند.

یکی از قدیمی ترین سازهای منطقه کتول، ساز شمشاد است که تمامی دامداران و گله داران نواختن آن را می دانستند و آوازهایی را که به تدریج به بیدخوانی معروفیت پیدا کردند چه در ایام چرای دام ها و چه در زمان استقرار در آرامه ای دامی زمزمه می کردند. بعدها با انتقال از منطقه ها کوهستانی به جلگه و دشت، موسیقی مقامی کتولی نیز به تبع، وارد فرآیند تازه ای شد.

موسیقی مقامی کتولی بر سه مقام بزرگ آوازی هرائی، راست مقام، کله کش راسخ است. شاخه های فرعی ایجاد شده از هر یک از مقام های اصلی را ریز مقام می نامند. بعلاوه مقام های اصلی نیز انواع مختلفی دارند که مطابق ذوق و سلیقه خنیاگران بومی ساخته و به تدریج تکامل یافته اند، آن چنان که هر یک خود به 4 دسته بلند، کوتاه، دوبند و بلند کشیده تقسیم می شوند.

بخش های موسیقی مقامی کتولی:

1- موسیقی بی کلام: در این بخش آهنگ ها بر اساس داستان و یا روایتی رمزآلود پایه گذاری شده است، به گونه ای که بیان کننده موضوع و یا حس خاصی است. ورساقی، زارنجی، شترناز و... در زمره موسیقی بی کلام کتولی محسوب می شوند که به آن مقام دانی می گویند.

2- موسیقی آوازی کتولی: هرائی ها، راست مقام ها، کله کش ها و ریزمقام ها از نمونه های موسیقی آوازی به شمار می آیند.

3- موسیقی مجلسی: این موسیقی از تنوع خاصی برخوردار است و به زنان تعلق دارد (زنانه مقام) و در عروسی ها و شادمانه ها به کار می رود. از این نوع موسیقی می توان به موسیقی خواستگاری ندمبه های ندمبه، موسیقی نامزدی انار تی تی، موسیقی حنابندان و موسیقی های شاه داماد که در زمان حمام بردن داماد اجرا می گردد و ریزمقام هایی مانند یار نارنجی خانم، لاره لاره اشاره نمود.

4- منظومه ها: مشهورترین این منظومه ها عباس گالش، عباس مسکین و کافر مسلمان نام دارند. این منظومه ها بیشتر بیانگر دلیری، شجاعت و خاصه وصف حال عاشقان است.

5- موسیقی عرفانی کتولی: اشعار عارفانه با نیایش در صفات ربوبی و نیز اوصاف معصومین و ائمه اطهار همراه است و بیشتر بدون ساز اجرا می شوند. حقانی، امیری، مناجات خوانی در این بخش قرار گرفته است.

معرفی قطعات موسیقی:

سروانگ:

در نی بید کتولی، نی نواز تحریری بلند و بی کلام با صدای اوج نی اجرا می نماید که سروانگ می گویند. خواننده پس از سروانگ نی نواز، آوازی تحریری به عنوان پیش عایدی اجرا می نماید که به آن امان می گویند.

الف ـ هرائی: مقام هرائی در بیشتر موسیقی نواحی ایران کاربرد دارد؛ و وجه تشابه آن فریاد بلند در آوازخوانی است. در این مقام هر مصراع از دوبیتی با ادای کلمات سریع و کشش حرف ای i و یی و... در آخر هر مصراع و تحریرهای خاص به فرود ختم می گردد.

ب ـ راست مقام: مقامی که در موسیقی کتولی آسان خوانده می گردد؛ چون از تحریرهای کمتری استفاده گردد.

ج ـ کله کش: در موسیقی کتولی به آوازهای بلند و کشیده گفته می گردد. کله کش؛ اوج آوازهای کتولی است.

موسیقی مجلسی:

زنانه مقام از تنوع بالایی در موسیقی برخوردار است و هر یک از رسوم مربوط به موسیقی مجلسی؛ از شروع تا خاتمه؛ جز به جز؛ اشعار و موسیقی های خاص خود رادارند ازجمله مراسم خواستگاری، حنابندان، دوران نامزدی و... تمام مراحل در قالب شعر و موسیقی است.

موسیقی بی کلام:

این نوع موسیقی که بر اساس داستان و یا روایتی پنهان ساخته شده؛ موضوع و یا حس خاصی را شامل می گردد. ورساقی، زارنجی، شترناز، یارخدیجه و اسماعیل خوانی از گروه موسیقی بی کلام به شمار می آیند.

منظومه ها:

منظومه ها بیان گر دلیری ها؛ شجاعت ها و زبان حال عاشقان است؛ و بخش عظیمی از موسیقی کتولی را به خود اختصاص داده است. از مهم ترین این منظومه ها می توان به عباس گالش، عباس مسکین، کافر مسلمان، دختر و چوپان و... اشاره نمود.

حقانی:

یکی از ریشه ای ترین نمونه های موسیقی آوازی جنوب البرز به شمار می آید. اشتیاق اهالی کتول شهر به استفاده از حکیمانه ترین مضامین موسیقی؛ تعمیق و ژرفا بخشی به دیدگاه های باطنی و هستی شناسانه است. درخشندگی و قابلیت والا در موسیقی کتولی سبب تبدیل اشعار حقانی به مضامین و اشعار کتولی شد.

نوروز خوانی:

نوروز خوانی از آیین های کهن ایرانی به شمار می آید. مضامین اشعار آن در ستایش پروردگار، مدح شاهان، امیران و توصیف بهار و جلوه های آن بود. این بهار خوانی که با شعر، موسیقی و آواز همراه بود، درواقع سنت پیشواز بهار محسوب می شد. بهار خوانان هم چنین با تکریم صاحبان منازل از آن ها درخواست صله می کردند.

برخورداری از بخش های متنوع شامل موسیقی بی کلام، موسیقی آوازی، موسیقی مجلسی، منظومه ها، موسیقی عرفانی از یک سو و بعلاوه تنوع در مقام ها و ریز مقام ها، گوناگونی در اجرای موسیقی، کاربرد انواع سازها ازجمله نی، دوتار، دایره و... از مهم ترین ویژگی های منحصربه فرد موسیقی مقامی کتول است که نظر مثبت کارشناسان شورای ملی میراث فرهنگی ناملموس را برای ثبت ملی این اثر جلب کرد.

در حوزه موسیقی کتول پیش ازاین، موسیقی آیینی بیدخوانی قوم کتول و بعلاوه استاد مهدی ملک حسینی به عنوان مفاخر حامل میراث فرهنگی موسیقی قوم کتول (بیدخوانی کتولی) در لیست حاملان میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده بود.

علاوه بر این نیز موسیقی مقامی ترکمن، فن ساخت دوتار ترکمن، فن و مهارت دوتار قزلباش، لأله خوانی نغمه های زنان ترکمن و آیین نوروز خوانی استان گلستان در لیست آثار ملی و دوتار و کمانچه در لیست آثار جهانی از دیگر آثار استان گلستان در حوزه موسیقی است که درگذشته به ثبت ملی و جهانی رسیده است.

پیش ازاین 86 اثر در حوزه میراث فرهنگی ناملموس از استان گلستان در لیست آثار ملی به ثبت رسیده بود که با ثبت این هفت اثر، مجموع میراث فرهنگی ناملموس استان گلستان در لیست آثار ملی به 93 اثر رسید.

مریم منصوری، کارشناس ثبت آثار میراث فرهنگی ناملموس گلستان

bestcanadatours.com: مجری سفرهای کانادا و آمریکا | مجری مستقیم کانادا و آمریکا، کارگزار سفر به کانادا و آمریکا

asiaro.ir: سفر به آسیا و کشورهای شرق آسیا، آسیای مرکزی و خاورمیانه

thailandro.ir: سفر به تایلند با همه خوشی ها و تفریحات هیجان انگیز