آداب و رسوم چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران - بلاگ پو

سرویس خانه داری -شامگاه آخرین سه شنبه سال را چهارشنبه سوری می نامند. روزی که از گذشتگان دور جشن گرفته شده و مردم به استقبال نوروز می فرایند. اما چند سالی است که این روز به جای شادمانی و جشن دریافت به زمانی برای آتش بازی های غیر اصولی تبدیل شده و گاه با وقوع حوادثی کام بسیاری از خانواده ها تلخ شده است. اما سنت های قدیمی چهارشنبه سوری چه بوده است؟ آیا از این رسوم اطلاعاتی دارید؟

سنت های چهارشنبه سوری (آداب و رسوم چهارشنبه سوری)

توپ مروارید: در میدان ارک طهران توپ کهن سالی بود که مدت صد سال بر فراز صفه ای جاگرفته بود و چون پیران زمین گیر از جای خود نمی جنبید - شب های چهارشنبه سوری زنان و دخترانی که حاجتی داشتند مخصوصاً آن زنانی که در آرزوی شوهر بودند از آن توپ بالا میرفتند و بر فراز آن دمی می نشستند و از زیر آن میگذشتند و در برآورده شدن آرزوی خود شک نداشتند و بچه های شیرخوار را که به اصطلاح نحسی میکردند یا ریسه میرفتند از زیر توپ مروارید و سر در نقاره خانه میگذراندند. این توپ را توپ مروارید می نامیدند و افسانه های گوناگون درباره آن می گفتند.

آتش افروختن: زیباترین و شاید قدیمترین آداب چهارشنبه سوری آتش افروختن و پریدن از آن و شادی کردن در کنار آتش است. تقریباً در تمام ایران شب چهارشنبه سوری توده هایی از بوته های خشک بیابانی فراهم می آورند و نزدیک یکدیگر قرار می دهند. زن و مرد و پیر و جوان در صحن خانه یا در میدان های عمومی و بر سر چهارسوها و چهارراه های شهر و ده از روی این اخگرهای افروخته یکی پس از دیگری می پرند و در هر جستنی می گویند: زردی من از تو سرخی تو از من ؛ یعنی زردی بیماری و ناتوانی را از من بستان و سرخی و شادابی و تندرستی را که در خود داری به من ببخش. پس از سوخته شدن؛ خاکستری را که از آتش می ماند باید در خاک اندازی جمع کنند و از خانه بیرون برند و در کنار دیوار بریزند و آنکس که بیرون ریخته است در بازگشت در می زند؛ باید از درون خانه از او بپرسند: کیست ؟ و او هم جواب دهد؛ منم گویند: از کجاآمده ای ؟ جواب دهد که: از عروسی؛ بپرسند: چه آورده ای ؟ بگوید: تندرستی.

کوزه شکستن: مردم طهران تا چند سال پیش که از سر در نقاره خانه بالا میرفتند کوزه ای آب ندیده با خود می بردند و از آنجا به زمین می افکندند و می شکستند و کسانی که بدانجا دسترس نداشتند از بام خویش کوزه را به زمین می افکندند. این کار در بسیاری از نقاط ایران معمول است و عقیده دارند که بلاها و قضاهای بد را در کوزه متراکم کرده اندو چون بشکنند آن قضا و آن بلا دفع شود...

آجیل: در شب چهارشنبه سوری آجیل خوردن از رسوم و آداب مخصوص است و مخصوصاً بایستی آجیل شور و شیرین باشد. در میان زنان ایران در شب چهارشنبه سوری و حتی مواقع دیگری که کسی را مسئله ای در پیش باشد و استجابت مرادی را بخواهد آجیل مخصوصی با آداب و حضور قلب خاصی معمول است که نذر می کنند و داستان شیرینی برای ابتکار آن میگویند. آجیل مشکل گشا از آداب خاص شب چهارشنبه سوری نیست ولی کسانی که بدان اعتقاد کامل دارند گذشته از آنکه شب جمعه آخر هر ماه بدان عمل می کنند؛ شب چهارشنبه سوری نیز به آداب آن می پردازند.

فالگوش: کسانی که حاجتی دارند شب چهارشنبه سوری نیت می کنند و بر سر چهارراهی یا اگر چهارراه نبود بر سر گذری به فالگوش می ایستند و نخستین عابری را که گذشت به سخن او توجه می کنند و هر چه از دهان او برون آمد در استجابت مقصود خود به فال نیک یا به فال بد می گیرند. اگر آن نخستین سخن به اجابت آرزوی صاحب حاجت مطابق باشد آن آرزو برآورده است وگرنه برآورده نیست. همین فال را ممکن است بر پشت در خانه ای یا در اطاقی گرفت و باید آهسته بپشت در آمد و بی آنکه کسانی که اندرون خانه یا اطاقند بدانند که کسی بر در ایستاده است گوش فراداد و اولین سخنی را که گفته می شود در اجابت مقصود خود یا ناروا ماندن آن فال گرفت.

مجموعه شعر چهارشنبه سوری

گره گشایی: کسانی که بخت ایشان گره خورده و عقده ای در کارشان روی داده است چاره ای جز آن ندارند که شب چهارشنبه سوری گوشه دستمالی یا چارقدی یا گوشه دیگر از جامه خود و یا پارچه ای را گره زنند و بر سر راهی بایستند و از اولین کسی که بر ایشان گذشت خواستار شوند که آن گره را بدست خود بگشاید ممکن است قفلی را بر پارچه یا دستمال و یا گوشه ای از جامه بست و بر سر راه ایستاد و کلید آن را به نخستین کسی که از راه می گذرد داد که با آن کلید قفل را بگشاید و عقده از کار فروبسته آن درمانده باز کند.

دفع چشم زخم و بخت گشایی: برای بخت گشایی در شب چهارشنبه سوری تدابیری معمول است و از همه شگفت انگیزتر آن است که به دبّاغ خانه می فرایند و از آب دباغ خانه اندکی برمی دارند و با خود به خانه می آورند و برای گشوده شدن بخت بر سر می ریزند.

کندر و خوشبو: یکی از آداب چهارشنبه سوری آن است که زنان بر در دکان عطاری می فرایند و از او کندر وشا برای کارگشا می خواهند و تا عطار برود بیاورد فرار می کنند این دکان باید رو به قبله باشد سپس بدکان دیگری که رو بقبله باشد می فرایند و خوشبو می خواهند که مراد اسفند است و چون عطار پی آن برود باز میگریزند و سپس بدکان سومی که رو به قبله باشد می فرایند و مقداری کندر و اسپند می خرند و در خانه برای دفع چشم زخم و حل مشکل خود دود می کنند.

قلیا سودن: یکی از وسایل دفع جادو در شب چهارشنبه سوری قلیا سودن است اندکی قلیای خشک در هاون برنجین کوچکی می ریزند و هفت دختر نابالغ دسته می زنند و با آب می سایند و بر آن بول می کنند و آن آب را در چهارگوشه صحن خانه ای که آن را جادو کرده اند می ریزند و یقین دارند که به همین تدبیر جادو باطل می شود.

آش بیمار: در خانه ای که بیماری باشد شب چهارشنبه سوری باید در شفای او کوشید که بیماری او به سال دیگر نرسد برای این کار آشی می پزند که در میان زنان به اسم آش بیمار یا آش امام زین العابدین بیمار معروف است باید بادیه مسین بدست گرفت و با قاشق به در خانه ای یا به در اطاق همسایه رفت و چنانکه او نداند که این خواهش از جانب کیست با آن قاشق بر آن ظرف مسین کوبید و صاحب خانه یا اطاق وجداناً مکلف است که چیزی که بتوان در آش ریخت مانند آرد یا برنج یا غلات و بنشن و پیاز و هر چه از این قبیل در خانه موجود باشد و اگر نیست چند شاهی پول در آن ظرف بریزد. هر چه در ظرف ریخته می شود باید در ترکیب آش داخل شود و اگر پول در آن ظرف دریوزه گری ریختند با آن پول باید لوازم آش را تدارک دیده و از آن آش بیمار را داد و بازمانده آن را به تهی دستان رهگذر داد و همین آش هر دردی را شفا می بخشد.

فال دریافت با بولونی: یکی از شیرین ترین آداب چهارشنبه سوری که بیشتر جنبه بازی و تفریح دارد فال دریافت با بولونی است. بولونی کوزه دهان گشاد کوچکی است که در خانه های ما فراوان است و در آن ادویه خشک یا ترشی و مربا و غیره می ریزند. زنان و دختران جوان گرد یکدیگرجمع می شوند و کوزه ای را می آورند؛ هر کس هر چه همراه خود دارد و نشانه ای از او به شمار می رود در آن بولونی می اندازد و اشعار مختلف در وصف الحال که بتوان بدان تفال کرد بر قطعه های کاغذ می نویسند و تا کرده در بولونی می اندازند سپس دختر نابالغی را می خوانند و او دست در بولونی می کند و پاره ای کاغذ را بیرون می آورد و یکی از حاضران شعری را که بر آن نوشته است می خواند سپس همان دختر یکی از آن اشیاء را بیرون می آورد و ارائه می دهد و آن شعر که خوانده شده است فالی است که در حق صاحب آن نشانی زده اند در اصفهان یک سرمه دان و یک آئینه کوچک نیز علاوه بر آن اشیاء در بولونی می اندازند و با دیوان حافظ تفأل می کنند. یعنی هر چیزی که از بولونی بیرون آمد برای صاحب آن فالی از دیوان حافظ می زنند.

آداب و رسوم چارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران در قرون گذشته

تهران: کامل ترین مجموع آداب چهارشنبه سوری متعلق به تهران بوده است و مردم تهران تمام رسوم متداول را حفظ کرده اند.

شیراز: آتش افروختن در معابر و خانه ها، فالگوش، اسپند سوختن، نمک گرد سر گرداندن! در موقع اسفند دود کردن و نمک گردانیدن اوراد (ورد ها) مخصوصی است که زنان می خوانند، قلمرو چهارشنبه سوری در شیراز صحن بقعه شاه چراغ است و در آنجا نیز توپ کهنه ای است که مانند توپ مروارید تهران زنان از آن حاجت می خواهند.

کرمانشاه: مراسم چهارشنبه سوری در کرمانشاه چندان مورد توجه نیست و تنها چیزی که مرسوم است همان پریدن از روی آتش است.

اصفهان: آتش افروختن در معابر، کوزه شکستن، فالگوش، گره گشایی و ... کاملاً متداول است و تمام آن آدابی که در طهران معمول است در اصفهان نیز رواج دارد و شکوه شب چهارشنبه سوری در اصفهان از تمام شهرهای ایران بیشتر است.

مشهد: گره گشایی، آتش افروختن، کوزه شکستن و آتش بازی متداول است و علاوه بر آن تفنگ خالی کردن نیز معمول است و در هر خانه ای یکی دو تیر تفنگ می اندازند. در سایر شهرهای خراسان نیز چنین است.

زنجان: آتش افروختن، فالگوش و کوزه شکستن معمول است و کوزه شکستن اختصاصی که مردم زنجان دارند به این صورت است که پولی با آب در کوزه میاندازند و از بام به زمین می افکنند. از دیگر خصوصیات مردم زنجان این است که دخترانی را که می خواهند زودتر شوهر بدهند به آب انبار می برند و هفت گره بر جامه ایشان می زنند و پسران نابالغ باید آن هفت گره را بگشایند. یکی از آداب دیگر مردم زنجان این است که از روزنه بخاری ها یا اجاق های خانه طنابی داخل اطاق می کنند و بوسیله آن طناب چیزی طلب می کنند؛ صاحب اطاق مکلف است اولین چیزی که در دسترس او بود بر طناب ببندد و چون طناب را بالا کشیدند بوسیله آن چیزی که بر طناب بسته اند فال می گیرند. مثلاً اگر جاروبی بر طناب بسته باشند از آن فال بد میگیرند که خانه خراب خواهد شد و خانه ایشان را جاروب خواهند کرد و اگر پاره نانی ببندند فالی نیک می گیرند که وفور نعمت خواهد بود و اگر شیرینی به طناب ببندند نشانه شیرین کامی است.

تبریز: آتش بازی و گره گشایی از قدیم معمول بوده است آتش افروختن در این اواخر متداول شده است. آجیل و میوه خشک خوردن از ضروریات است و ترک نمی شود. اگر دوست یا مهمان و تازه واردی داشته باشند باید حتماً شب چهارشنبه سوری خوانچه ای از آجیل و میوه خشک برای او بفرستند. از دیگر خصوصیات مردم تبریز آن است که از بام خانه ها بر سر عابرین آب می پاشند؛ این عادت از آداب بسیار قدیم نژاد ایرانی است و در زمان ساسانیان معمول بوده است که در جشن نوروز مردم بر یکدیگر آب میپاشیده اند و هنوز در میان ارمنیان و زردشتیان ایران هم معمول است که در یکی از جشن های خود بر یکدیگر آب می ریزند. در تبریز هم در میدان ارک توپی است مانند توپ مروارید طهران که زنان به آن متوسل می شوند. در آذربایجان مخصوصاً در شهر تبریز تیر انداختن در شب و چهارشنبه سوری بسیار متداول است و حتی بدرجه ای در این باب مبالغه می کردند که سابقاً در هر کجا فوج سربازی بود می بایست در آن شب صف بکشند و دسته جمع تیر بیندازند و صاحب منصبان نمی توانستند افواج خود را از این کار مانع گردند.

ارومیه: شب چهارشنبه سوری بر بام خانه ها می فرایند و کجاوه ای را که زینت کرده و آرایش داده و بر آن طاقه شال کشمیری کشیده و آئینه بسته اند با طنابی از بام بسطح خانه فرود می آورند و می گویند: بکش که حق مرادت را بدهد کسی که در خانه است مکلف است که در آن کجاوه شیرینی و آجیل شور و شیرین و میوه خشک بریزد و پس از آنکه چیزی در آن ریختند با طناب آن را بالا می کشند و به خانه دیگر می برند . مخصوصاً دامادی که تازه زن گرفته و هنوز عروسی نکرده است موظف است که چنین کجاوه ای به بام خانه عروس ببرد و اگر نتوانند از بام بالا فرایند باید به پشت در فرایند و در پشت در پنهان شوند که کسی نبیند و آن کجاوه را در اطاق بیندازند و به همین نحو چیزی طلب کنند.

ایپتن

مجله توسعه دهنده

منبع: setare.com