فیلم بیست و سه نفر، ترجیح اسارت به آزادی - بلاگ پو

تینا جلالی| در سال 1361 بیست و سه نوجوان ایرانی در جریان جنگ ایران و عراق به اسارت نیرو های عراقی در می آیند، صدام برای تلافی شکست در جنگ خرمشهر سوء استفاده های فراوانی از آن ها و نوجوانی شان می کند، اما نوجوان ها با سن پایین خود اجازه به این سوء استفاده ندادند و تصمیم به اعتصاب غذا گرفتند تا شبیه سایر اسرا با آن ها برخورد گردد.

آن ها اسارت با عزت را به آزادی با ذلت ترجیح دادند و پای آرمان های شان ایستادند و بیست و سه نفر به کارگردانی مهدی جعفری داستان همین ماجرا را برای مخاطب تعریف می کند.

در سال های اخیر کوشش و کوشش زیادی برای روایت جنبه های ناگفته جنگ می گردد که از این حیث فیلم بیست و سه نفر قصه تازه و جدیدی را برای مخاطب تعریف می کند، اما پرسشی که مطرح می گردد این است که چرا زودتر (به غیر از فیلم مستند) به سراغ روایت سینمایی این قصه نرفتید؟

حقیقت این است که من درست در میانه ساخت مجموعه مستند بیست و سه نفر بودم که به این فکر افتادم تا یک اقتباس سینمایی از همین موضوع بسازم. از سال هشتاد و نه طرح فیلمنامه را ثبت کردم و چیزی حدود هشت سال کوشش کردم که این فیلم ساخته گردد.

در این مدت هر بار و هر کجا به دلایلی که چندان مایل به صحبت درباره آن ها نیستم فرایند ساخت فیلم متوقف می شد تا اینکه بالاخره به کمک سازمان سینمایی اوج در سال نود و هفت طلسم ساخت آن شکسته شد.

اگر چه امروز قلبا معتقدم که حتما تقدیر ساخته شدن این فیلم همین بوده است و کسی که هم بیست و سه نفر و هم صالح قاری را دوست دارد و هم احتمالا این بنده حقیر را حتما خیر و صلاح ما را در این دانسته که فیلم پس از گذشت این سال ها ساخته گردد و نه زودتر یا دیرتر از آن.

همان طورکه اشاره کردید شما سال ها قبل فیلم مستندی بر اساس اتفاقات دوران اسارت بیست و سه نفر ساخته بودید و به نوعی می توان گفت: اشراف کامل به این موضوع داشتید. وقتی قرار شد نسخه داستانی فیلم را بسازید به همان دانسته های تان در مستند اکتفا کردید یا فیلمنامه جدیدی براساس نگاه و ساختمان متفاوت تری به مرحله نگارش رسید؟

علاوه بر ذکر منابع پژوهش در تیتراژ فیلم، چند جای دیگر هم گفته ام که مجموعه مستند 23 نفر که پژوهش آن را آقای محمد شهبا انجام داده بودند تنها یکی از منابع ما در فیلم به شمار می آید، کتاب (آن بیست و سه نفر) نوشته دکتر احمد یوسف زاده، کتاب خاطرات ملاصالح قاری نوشته خانم رضیه غبیشی و خود افراد گروه بیست و سه نفر منابع دیگر ما بودند که در فرایند نگارش فیلمنامه نهایی از آن ها استفاده شده است.

در طول این هشت سال چیزی حدود چهل بار متن فیلمنامه را بازنویسی کرده ام و طبیعتا برای پیدا کردن فرم درست روایت سینمایی به چیدمان های گوناگونی اندیشیده ام به خصوص که بنا داشتم در این فیلم و در کنار قصه بیست و سه نفر گریزی هم به ماجرای پیچیده زندگی صالح قاری بزنم. بنابراین پیدا کردن یک ساختار روایی درست و موزون کار سخت و فرساینده ای بود که امیدوارم تا اندازه ای از پس آن برآمده باشم.

قطعا با خود بیست و سه نفر هم گفت وگویی هایی داشتید که چگونه شخصیت شان را ارایه دهید. آیا اختلاف نظر و دیدگاه بین تان به وجود نیامد؟

برای ساخت چنین فیلمی با چالش های بزرگی روبرو بودم که یکی از آن ها همین مراوده با اعضای واقعی گروه بیست و سه نفر بود. دو نفر از این دوستان یعنی آقای دکتر محمد ساردویی و آقای دکتر احمد یوسف زاده به کنندگی از طرف گروه شان در تمام مراحل نگارش متن و ساخت همیشه به عنوان مشاور در کنار من بوده اند و ما در تمام موارد باهم تبادل نظر داشتیم.

اینکه یک کارگردان این شانس را داشته باشد که در مورد یک موضوع واحد هم مستند آن را بسازد و هم یک نسخه سینمایی از آن را، مزایا و معایب خودش را دارد. عیب آن می توانست این باشد که کارگردان فیلم سینمایی از جنبه های دراماتیک و جذابیت های فرمی سینما غافل گردد ولی من به خاطر سابقه حضور طولانی در هر دو عرصه چندان نگران این خطر نبودم.

در طول فیلم انگار نسبت به سرگذشت این بیست و سه نفر با یک تعلق خاطر روبرو هستیم. موافقید؟

دقیقا. در واقع آنچه به یکی دیگر از چالش های من بر سر راه نسخه سینمایی این فیلم تبدیل شده بود این بود که من به این موضوع تعلق خاطر داشتم و نه فقط تعهد. من با این بچه ها زندگی کرده بودم و آنقدر جزییات ماجرای شان را درک کرده بودم که دلم نمی آمد وقایعی را که از سر گذرانده بودند به نفع فرم و جذابیت های دراماتیک سینمایی، تحریف یا مخدوش کنم.

به نوعی هم کارگردان بودم و هم وکالت آن ها را در این پروژه به عهده داشتم ولی از طرفی هم باید قالب روایی جذابی برای یک چنین داستان چند لایه و پیچیده می یافتم. در نهایت تصمیم گرفتم تمام توانم را به کار ببندم تا با حفظ بیشترین میزان وفاداری دست به این اقتباس سینمایی بزنم.

البته این وفاداری بیشتر شامل حال وقایع اصلی می شد و نه شیوه روایت یا زمانبندی آن. ضمناً به همه اعضای گروه گفته بودم که به دلیل نیاز به آزادی عمل در شخصیت پردازی و ارایه اطلاعات مجبورم که به جای استفاده از اسامی واقعی ایشان از اسامی ساختگی استفاده کنم. پذیرش این مساله البته کمی برای شان سخت بود ولی خوشبختانه با آن کنار آمدند.

راستش را بخواهید اگر گذشت و بزرگواری آنان نبود قطعا در جهت ساخت این اقتباس با وجود بیست و چهار نظر و دیدگاه مختلف بنده هم دچار سردرگمی و محدودیت می شدم؛ از این رو همیشه از همه این عزیزان سپاسگزار بوده ام که در این جهت سخت به من اعتماد کردند. خدا را شکر تا جایی که من شنیده ام خوشبختانه بیشتر ایشان هم از نتیجه کار راضی هستند.

برای نقش های بیست و سه نفر از نوجوانانی استفاده کردید که برای اولین بار مقابل دوربین می فرایند. آیا این به خاطر فقر سینمای ایران در بخش بازیگر نوجوان است؟ برخی منتقدان بر این باورند روایت مستندگونه فیلم این نابازیگران را می طلبید.

توجه داشته باشید که ما در سینمای ایران بازیگران خیلی شاخصی در سنین نوجوانی نداریم یا به دلیل زودگذر بودن این مقطع نمی توانیم داشته باشیم. پیش از آغاز کار من می دانستم که به دنبال چه نوع الگویی برای بازی های فیلم هستم. می دانستم که باید تا حد امکان از بازیگران بومی و شهرستاتی استفاده کنم.

لهجه و گویش آن ها بخشی از شرایط لازم برای باورپذیریر کردن جهان درون فیلم بود؛ از این رو فراخوان های متعددی در سراسر کشور دادیم و در استان هایی که مد نظرمان بود از بازیگران متعدد در سنین نوجوانی تست هایی گرفتیم و طی چندین مرحله دست به انتخاب زدیم.

به نوجوانان برای حضور در فضای جنگ آموزش هم دادید؟

بله. جمشید بهمنی کمک گرفتم تا پیش از آنکه بازیگران نوجوان جلوی دوربین بفرایند به مدت یکماه تحت آموزش و هدایت اولیه قرار گیرند. به جز چند نفر از آن ها هیچ کدام تا به امروز سابقه بازیگری نداشتند. ویژگی مهم این نوجوانان عزیز علاقه، کوشش و پشتکار آن ها بود. به هنگام فیلمبرداری هم شرایط سختی در فرایند ساخت حاکم بود که این بچه ها به خوبی از پس آن برآمدند.

سعی ما بر این بود که بازی بازیگران فیلم حتی با توجه به سوابق حرفه ای بازیگری شان زیاد دیده نگردد. به نظر من مهم ترین ویژگی بازی های این فیلم یکسان بودن سطح انرژی و استایل بازی های ایشان است. شاید شنیده باشید که برخی تماشاگران از حال و هوای مستند این فیلم سینمایی سخن می گویند.

مطمئنا این حال و هوای مستند که من نام آن را بازسازی زندگی واقعی روی پرده سینما می گذارم دقیقا همان هدفی بود که من و همکارانم در جهت ساخت فیلم بیست و سه نفر برای آن کوشش کرده بودیم.

همین جا مجددا از همه بازیگران فیلم سپاسگزاری کرده و به همه آن ها تبریک می گویم که با بازی های درخشان خود تمامی صحنه های فیلم را به وقایعی باورپذیر تبدیل کرده اند.

حالا این پرسش به وجود می آید که چرا در استفاده از بازیگران چهره پرهیز کردید؟ نمی توان کتمان کرد که بخشی از جذابیت فیلم به بازیگرانی است که در آن حضور دارند. به نظر می آید به خواسته مخاطب در این بخش توجه نکردید. موافقید؟

مساله فقط بی توجهی به خواست مخاطب نیست. اگرچه تعداد زیادی از مخاطبان همیشه فیلم ها را به دلیل حضور بازیگران شاخص آن ها دنبال می کنند، اما در سینما این یک اصل نیست بلکه تنها یکی از متغیر های فروش و گیشه فیلم هاست.

یکی از دلایل من برای پرهیز از حضور چهر های شاخص این بود که اغلب قهرمانان داستان نوجوان بودند و ما در این سن چهره شاخصی نداریم، بخشی از بازیگران هم که باید عرب زبان انتخاب می شدند (و طبعا کمی ناآشنا) در این میان تنها گزینه ای که به ما امکان استفاده از چهره شناخته شده را می داد نقش ملا صالح قاری بود و من اگر فقط از یک چهره شناخته شده در کنار این همه چهره ناشناس استفاده می کردم قطعا توازن روایی و باور پذیری کار به هم می خورد.

بیننده لابه لای قهرمان هایی که آن ها را به صورت کاملا واقعی پذیرفته بود ناگهان با فلان بازیگر سرشناس روبرو شده و او را به جا می آورد و همین کافی بود تا از جهان واقعی فیلم به بیرون پرتاب گردد.

نکته ای که در طول فیلم به چشم می آید نگاهی است که کارگردان به همه این بیست و سه نوجوان دارد و آن ها در یک سطح ارزیابی می کند. یعنی هیچ کدام آن ها نسبت به دیگری برتری ندارند و این به نظر کاملا آگاهانه و تعمدی بوده است. دلیلش را برای مان توضیح می دهید؟

بله طبعا. ما به فراخور موضوع و ایده اصلی فیلم باید دست به خلق یک شخصیت گروهی می زدیم؛ کاری که چندان هم آسان نیست. فیلم ما نه فرصت این را داشت که بیننده بتواند با تک تک کاراکتر ها ارتباط بگیرد و نه نیاز آن را. مهم ترین وظیفه ما این بود که ضمن آشنایی حدودی با چهره ها و آدم های گروه در طول فیلم پیروز به خلق یک شخصیت واحد به نام بیست و سه نفر شویم.

یکی کردن آدم ها آن هم در درام کار بسیار مسئله ای است، چون اصلا اگر آدم ها با یکدیگر اختلاف نظری نداشته باشند پایه های درام بنا نمی گردد. در این داستان خاص، اما این یکی شدن خود به یکی از عناصر اصلی درام تبدیل می گردد و به نوعی به یکی از لایه های معنایی فیلم.

چرا به درون کاراکتر ها نفوذ نکردید؟ ما از شخصیت کاراکتر ها چیز زیادی نمی دانیم. نظرتان چیست؟ حتی راوی نوجوان فیلم انگار که یک شخصیت سمبلیک است و نه یک شخصیت مستقل.

همان طورکه اشاره کردم جهان گسترده داستان این فیلم این اجازه را به من نمی داد که با تک تک آدم ها از نزدیک همراه شویم. درباره راوی نوجوان فیلمم کاملا با شما موافقم. او معمولا از افعال جمع در کلامش استفاده می کند. ذکر یک نکته دیگر هم خالی از لطف نیست. یکی از تم های اصلی این فیلم فداکاری و از خودگذشتگی است اساسا این تم، ایده اصلی واقعیت تاریخ ساز دوران دفاع مقدس ماست.

قهرمان های واقعی در هنگام نبرد منیت خویش را به شکلی خودخواسته نادیده می انگاشتند تا بتوانند در یک حرکت حماسی جمعی و ملی سهیم شوند. وجود آن ها بیشتر استعاره ای از یک ملت بود تا یک فرد؛ و از آنجا که برای من هم این بیست و سه نفر نمادی کلی از رزمندگان از جان گذشته آن دوران بودند دلیلی نمی دیدم تا با شخصیت حقیقی آن ها و جزییات شخصی زندگی شان روبرو شویم؛ کما اینکه در چند جای فیلم هم این اتفاق به فراخور داستان می افتد.

بخش هایی از فیلم متناسب با روحیه ای که نوجوانان دارند جنبه شوخی و کمدی به خود می گیرد؛ خصوصا زمان بازپرسی نوجوان ها. در سالن سینما می دیدم که مخاطبان به این صحنه ها واکنش مثبت نشان می دهند و می خندند.

بخش مهمی از لحن طنز داستان به واقعیت وجود این طنز و طنازی در کاراکتر های اصلی بازمی گردد. از طرفی جهانی دوران نوجوانی انصافا دوران شیرین و بازیگوشانه ای است. نکته مهم تر آنکه طنز نمک زندگی است. ما در زندگی واقعی خود اغلب همه مسائل و سختی ها را با چاشنی طنز قابل تحمل و قابل هضم می کنیم.

در چنین داستان تلخی طبیعی بود که بخواهم از عنصر طنز کمک بگیرم. به طور طبیعی آدم (و به خصوص نوجوانان) در دل دشمن باید بترسند ولی همیشه بوده اند طنازانی که از لحن شوخ خویش به عنوان یک سلاح سرد برای بالا بردن روحیه و مقاومت همرزمان شان استفاده کنند.

در صحبتی که در نشست مطبوعاتی فیلم تان در جشنواره فجر داشتید عنوان کرده بودید که هر کدام از این نوجوانان سمبل یک بخشی از ایران هستند ولی جلوه بیرونی فیلم بیشتر روی کاراکتر های کرمانی و جنوبی است. نظر شما چیست؟ آیا این تاکید روی کاراکتر های کرمانی و جنوبی ناشی از این بود که این بیست و سه نفر اساسا از کرمان به منطقه جنگی اعزام می شوند؟

بله، می خواستم از نظر تاریخی به نسبت واقعی افراد گروه پایبند باشم چرا که اغلب این دوستان از استان کرمان، یک نفر از قشم یک نفر از ساری، یک نفر از مشهد و یکی هم از زنجان بوده. صالح قاری هم که بچه آبادان است.

شرایط اکران و اطلاع رسانی فیلم ظاهرا چندان مناسب نیست. با این وضع شاید نباید امید زیادی به فروش خوب داشته باشید.

فعلا نمی توانم در مورد بخش تبلیغات اظهارنظر درستی داشته باشم، چون هنوز در ابتدای راه هستیم. می دانم که دوستان این بخش سخت مشغول کار هستند. دلخوری ما هم مثل بسکمک همکاران دیگر شاید به زمان اکران و نحوه پخش فیلم مربوط باشد. این فقط گلایه من فیلمساز نیست بلکه به زعم بسکمک از آن ها که فیلم را دیده اند و ندیده اند و به گواهی کامنت هایی که در جهانی مجازی و برخی سایت ها قابل ردیابی است، بیست و سه نفر به عنوان بهترین فیلم از نگاه ملی در سال نود و هفت و به عنوان فیلمی که صادقانه برای ملت ایران ساخته شده است شاید حقش نبود که در این فصل سال و به این شکل مظلومانه و حقیرانه اکران خود را آغاز کند.

در کل کشور، ما سی و هفت سانس در روز اکران را آغاز کردیم و تا نیمه دی ماه که قرار است سرگروه داشته باشیم ممکن است فقط چند سانس آزاد دیگر به فیلم بدهند. اگر چه هر بار مجبورم به خودم یادآوری کنم که این فیلم برای جامعه مخاطبی بسیار فراتر از محدوده اکران در سینمای ایران ساخته شده و ان شاءالله روزی به دست همه مخاطبانش خواهد رسید ولی توقع سازندگان و تماشاگران فیلم کمی بیش از این بود.

همین چند وقت پیش با یکی از اسرای جنگی صحبت می کردم. او معتقد بود خشونتی که در اردوگاه اسرای عراقی بر آن ها وارد می شده و آن ها هر روز و هر شب مجبور به تحمل رفتار های ددمنشانه آن ها بودند بسیار دهشناک تر از آن چیزی است که در فیلم ها یا سریال ها به تصویر کشیده می گردد. چرا شما روی جنبه خشونت ماجرا تمرکز نکردید؟

بله، من هم می دانستم که خشونت محیط بازداشتگاه و اسارت چقدر بالا بوده، اما به دو دلیل از نمایش غلظت این خشونت پرهیز کردم، اول اینکه بخش عمده ای از مخاطب این فیلم باید بچه ها و نوجوانان باشند و من صلاح نمی دیدم که با نشان دادن سطح بالایی از خشونت آن ها را از تماشای فیلم محروم کنم.

بازخورد های مثبتی را هم در رابطه با همین موضوع گرفته ایم، دیگر اینکه استفاده از شکل خشونت اغراق شده در فیلم های اسارتی ما به یک کلیشه از چشم افتاده تبدیل شده بود و داستان من نیازی نداشت با توسل به این کلیشه ها مخاطب جذب کند.

از طرفی معتقدم خشونت اصلی این قصه در سطح نمی گذرد و نوعی خشونت پنهان در آن وجود دارد که تاثیرش روی مخاطب بیشتر است. بیننده در جای جای فیلم دلش به حال بچه هایی می سوزد که در سنین کم به ابزار تبلیغاتی دشمن تبدیل شده اند و هیچ راه گریزی هم ندارند. خشونت پنهان در صحنه شهربازی یا ملاقات با صدام بار ها دردناک تر از شلاق و مشت و لگد است. این را از زبان خود بیست و سه نفر هم می توانید بشنوید.

فضای دو فیلم تان اصلا قابل قیاس با هم نیست. دو روایت مجزای از هم... درباره انتخاب سوژه ها برای مان توضیح می دهید؟ یعنی با این دست فرمان پیش روید ممکن است فیلم بعدی تان یک فیلم کمدی گیشه باشد؟

سوال بدی نیست ولی شاید من توانایی پاسخ دقیق به آن را نداشته باشم. این را هم بگویم که نوبت ساخت بیست و سه نفر خیلی جلوتر از فیلم اول من (ایستگاه اتمسفر) بود ولی به دلیل آنکه شرایط برای ساخت آن فراهم نشد من به تجربه دیگری روی آوردم.

نمی خواهم بگویم تکلیفم با خودم روشن نیست که هست، بلکه آنچه در حوزه کارگردانی سینما برایم اولویت دارد چرایی پرداختن به موضوع هاست تا اینکه هوس و وسوسه صرف فیلمسازی. چه در مستندهایم و چه در اغلب فیلم های کوتاه و بلندی که ساخته ام به دنبال گونه ای از تاثیر اخلاقی یا اجتماعی روی مخاطبان بوده ام.

اگرچه تم آثار و ژانر آن ها با هم متفاوت بوده، اما اهمیت دادن به سوژه ها در همه آن ها مشخص است؛ و سوء تعبیر نگردد به دنبال دادن پیام در سینما نیستم، اما معتقدم هر فیلمی که نتواند روی مخاطب خود تاثیری بگذارد ارزش ساختن ندارد و همه می دانیم که این تاثیرگذاری در سینما جز با ترکیب موثر و ساختارمند فرم و محتوا به دست نمی آید؛ به عبارت بهتر تا وقتی موضوعی هر چند مهم تبدیل به بخشی از فرم اثر نگردد، هیچ تاثیری حاصل نمی گردد.

بله من هم به شدت مشتاق ساختن فیلم کمدی خوش ساخت و تاثیرگذار هستم ولی نه کمدی ای که فقط به انگیزه های کاسبکارانه ساخته شده باشد و نه کمدی های سخیفی که قدشان از قد و اندازه شعور تماشاگران شان بسیار پایین تر باشد.

متاسفانه در کشور ما با این ژانر زیبا و پر طرفدار اغلب برخوردی دم دستی صورت می گیرد. اگر چه مشغول کار همزمان روی چند طرح و فیلمنامه هستم، اما طبعا الان نمی توانم پیش بینی کنم کدامیک از آن ها زودتر به نتیجه خواهد رسید.

dorezamin: دور زمین | سفر به دور زمین هیچوقت اینقدر آسون نبوده! تور لحظه آخری، تور ارزان، اروپا، تور تایلند، تور مالزی، تور دبی، تور ترکیه