معرفی 10 زیرژانر علمی، تخیلی؛ از سفر فضایی تا ابرانسان ها - بلاگ پو

علمی-تخیلی ژانری است که با ترکیب مضامین فرضی و علمی با هم داستانی می گوید که در آن از عناصر و فناوری های آینده نگرانه برای آنالیز مسائل اجتماعی، سیاسی و فلسفی استفاده می نماید. در نتیجه این ژانر می تواند علاوه بر تفریح، جامعه امروزی و مسائل مربوط به آن را نیز مورد انتقاد قرار دهد. به علاوه همانطور که رسالت ژانر وحشت ایجاد ترس است، در خصوص علمی-تخیلی اغلب گفته می شود که باید حس شگفتی را القا کند.

در تعریف سنتی تر داستان معمولاً در آینده اتفاق می افتد، چه در زمین و چه در فضا. بعلاوه به طور سنتی، یک فیلم علمی-تخیلی قهرمانان، تبهکاران، مکان های ناشناخته، جست وجوهای خارق العاده و فناوری پیشرفته را در خود جای می دهد. اما این تعریف مربوط به زمانی است که منتهای جهان و ناشناخته بودن آن برای بشر، فضا بود. با پیشرفت علم و مطرح شدن تعاریفی مانند جهانی موازی و سفر در زمان، داستان علمی-تخیلی می تواند حتی در زمان حال اتفاق بیفتد و صرفاً حدس نویسنده از جهانیی باشد که تحت تاثیر اتفاقی علمی تغییر نموده است. به گفته آیزاک آسیموف، نویسنده بزرگ آمریکایی، علمی-تخیلی شاخه ای از ادبیات است که به واکنش انسان ها و جامعه انسانی در برابر تغییرات علم و فناوری می پردازد. همین تعریف در سینما و تلویزیون هم صادق است.

اما خاستگاه این ژانر از کجا بوده؟ این درست که انسان ها از ابتدای تاریخ همواره با تماشا ستارگان شگفت زده شده اند و برای پیشرفت فناوری کوشش نموده اند، اما از چه زمانی شروع به داستان پردازی به وسیله علم کردیم؟

منشا این موضوع به دوران باستان در یونان و روم برمی شود. این تمدن های باستانی با داستان سرایی از آتلانتیس و دیگر شهرهای افسانه ای با تکنولوژی پیشرفته و مهارت های بالا اجتماعی و فنی که بیشتراً واقعیت نداشتند، به میراث خود افزوده اند. بعد از آن نویسندگانی مانند مری شلی، اچ. جی. ولز و ژول ورن در دهه 1800 توانستند با شاهکارهای خود به پیشرفت این ژانر یاری نمایند و این ژانر را مبدل به یکی از ژانرهای اصلی ادبیات سازند.

پرسش دیگر این است که ژانر علمی-تخیلی از کجا وارد سینما و تلویزیون شد؟

سفر به ماه محصول 1902 و به کارگردانی ژرژ ملیس اولین فیلم علمی-تخیلی ثبت شده است. این فیلم یک فیلم کوتاه، صامت و سیاه و سیفد بود که برای اولین بار نشان داد این رسانه می تواند مخاطبان را به هر کجا و هر زمانی منتقل کند. متروپلیس هم که در سال 1927 و به کارگردانی فریتز لانگ ساخته شد، اولین فیلم بلند علمی-تخیلی است.

نکته منحصربه فرد درباره فیلم های علمی-تخیلی این است که وقایع روز جهان را با استفاده از تخیل و زمینه سازی به هنر تبدیل نموده و از همین راه هضم و کنار آمدن با این وقایع را آسان تر می نماید. به عنوان مثال در دهه 50 و بعد از جنگ جهانی دوم که اتفاقاً اوج مطرح شدن این ژانر هم بود، جهان با عواقب این جنگ و بخصوص پرتاب اولین بمب اتمی روبه رو بود.

در همان دهه و در سال 1954 گودزیلا (Godzilla)، به کارگردانی ایشیرو هوندا، شروع زیرژانر کایجو از ژانر علمی-تخیلی بود. این فیلم و جانور بزرگ، خارج از کنترل و آزمایشگاهی آن استعاره ای بود از بمب اتمی و راهی به مردم نشان داد تا بتوانند درباره وحشت و ویرانی صحبت نمایند. همین امر برای فیلم هایی مانند روزی که جهان از حرکت ایستاد (The Day the Earth Stood Still) درباره جنگ سرد، ترمیناتور (The Terminator) درباره رشد بی رویه تکنولوژی و زندگی رباتی، و ماتریکس درباره اینترنت هم صادق است.

در ابتدایی ترین حالت علمی-تخیلی چه در ادبیات و چه در سینما به دو زیرژانر سخت و نرم تقسیم بندی می شود. در علمی-تخیلی سخت عناصر داستان کاملا منطبق با قوانین علمی و فیزیکی جهانی واقعی ست و حتی بارها علم و تکنولوژی پیش بینی شده در این داستان ها، سال ها بعد از نوشته شدنشان اثبات و اختراع شده. به عنوان مثال می توان داستان های ژول ورن یا ربات های موجود در داستان های آسیموف را نام برد.

در علمی-تخیلی نرم هم قوانین داستان منطبق بر قوانین علمی جهانی واقعی است، ولی این علوم بیشتر شامل علوم انسانی و اجتماعی است. منطق درونی داستان نیز لزوماً نیازی ندارد که از دریچه نگاه جهانی واقعی ما معنا پیدا کند. از این دسته هم می توان مجموعه راهنمای کهکشان برای اتواستاپ زن ها (The Hitchhikers Guide to the Galaxy) از داگلاس آدامز را مثال زد.

با محبوبیت بیشتر و بیشتر داستان های علمی-تخیلی، مخاطبان از تمام نسخه های علمی-تخیلی استقبال کردند. در نتیجه هر روز زیر ژانر نوی برای این ژانر محبوب تعریف شد که ما چند مورد از مهم ترین آن ها را معرفی خواهیم کرد.

1. سفر فضایی (space travel)

محبو ب ترین و شناخته شده ترین زیر ژانر علمی-تخیلی که می توان گفت مفهوم اولیه این ژانر را در خود جای داده است. درست است که سفر فضایی در واقع ترکیبی از چندین عنصر علمی-تخیلی است، ولی عنصر اصلی آن نوعی سفر علمی به ناشناخته ها (اغلب فضا) و یا داستان محیا شدن برای این سفر است.

هرچیزی در این فیلم ها، از وسیله و روش های سفر گرفته تا مقصد، می تواند از کاملا منطقی و علمی تا کاملا ساختگی و فرضی متغیر باشد. برخی بر جنبه های واقع گرایانه، علمی و آموزشی سفر فضایی تمرکز می نمایند و برخی دیگر از این مفهوم تنها به عنوان استعاره ای از آزادی یا کنترل انسان بر فضای ناشناخته بهره برده اند. برخی نمونه ها هم سعی کردند مفاهیم عمیقی مانند مسائل انسانی را در خلال این سفرها به تصویر بکشند.

میان ستاره ای (Interstellar) کریستوفر نولان، ماه (Moon) به کارگردانی دانکن جونز از نمونه های شناخته شده این ژانر هستند.

2. اپرای فضایی (Space Opera)

مشخصه داستان های اپرای فضایی جهانیی وسیع و تمدنی گسترده است که به زمین محدود نمی شود. در اغلب این داستان ها درگیری هایی بین نژادها یا جناح های مختلف درجریان است و داستان از زاویه دید افراد حاضر در این درگیری ها گفته می شود.

از آن جایی که این داستان ها در فضا و سیارات مختلف رخ می دهند، هسته اصلی این زیر ژانر علمی-تخیلی را می توان سفر با سرعتی بیشتر از سرعت نور دانست. در کنار آن این فیلم ها عمدتا پیشرفت های تکنولوژیکی یا اجتماعی، سلاح های آینده نگرانه و سایر فناوری های پیشرفته را در پس زمینه ای از امپراطوری های کهکشانی و جنگ های بین ستاره ای نژادهای مختلف نشان می دهد.

حضور قهرمان موعود هم از دیگر عناصر این زیرژانر است. قهرمانی که ظهورش به طرق مختلف پیش بینی شده و وعده داده شده است که با حضورش درگیری ها خاتمه می یابد و تعادل جهان را بازخواهد گرداند.

بیشتر بلاک باسترهای محبوب علمی-تخیلی مانند جنگ ستارگان (Star Wars)، پیشتازان فضا (Star Trek) از این زیرژانر هستند.

3.فاجعه / حمله بیگانگان (Disaster and Alien Invasion)

موضوع این فیلم ها می تواند وجود، حمله و یا آدم ربایی بیگانگان باشد، ولی به هرحال عنصر مشترک همه آن ها برقراری ارتباط و همزیستی انسان و بیگانه است. در اغلب این فیلم ها نوعی توطئه، اشتباه یا پنهان کاری دولتی اوضاع را پیچیده تر می نماید و همین امر موجب می شود تا بیشتر آن ها ته مایه ای از انتقاد سیاسی داشته باشند.

جنگ جهانها (War Of The Worlds) اچ. جی. ولز که بارها در سینما از آن اقتباس شده، و فرنچایز بیگانه (Alien) و فیلم ورود (Arrival) به کارگردانی دنیس ویلنوو از برترین نمونه های این زیرژانر هستند.

4. آخرالزمانی/ پساآخرالزمانی (Apocalyptic/Post-Apocalyptic)

داستان فیلم های آخرالزمانی حول محور فاجعه ای قریب الوقوع می چرخد که منجر به خاتمه تمدنی که می شناسیم و جهان خواهد شد مانند جنگ هسته ای، بیماری های واگیردار، بلایای طبیعی یا حمله بیگانگان. توسعه فناوری نقش بزرگی در این فیلم ها ایفا می نماید و اغلب به عنوان منبع اصلی درگیری یا عامل اتفاق نشان داده می شود.

درصورتی که تمرکز داستان به جای حادثه عامل ایجاد آخرالزمان، بر شرایط پساآخرالزمانی در نتیجه اتفاقی باشد که قبلا اتفاق افتاده، داستان پساآخرالزمانی خواهد بود. در این موارد ممکن است درباره اتفاق افتادن آخرالزمان اطلاعات زیادی داده نشود و تمرکز تنها بر بازمانده یا بازماندگان پس از این رویداد و از بین رفتن تمدن باشد.

روز استقلال (Independence Day) رولند امریش و مجموعه فیلم های مکس دیوانه (Mad Max) را می توان به عنوان مثال های شناخته شده ای از این زیرژانر نام برد.

5. ویرانشهری (Dystopia)

فیلم ویرانشهری نیز یکی از زیر ژانرهای فیلم های علمی-تخیلی هستند که بر شرایط آشفته جهان تمرکز دارد. ویرانشهر جهانیی خیالی است که در آن همه چیز به اشتباه پیش رفته است. این فیلم ها که در آینده اتفاق می افتند، بیشترا جوامعی را نشان می دهند که بعد از یک اتفاق بزرگ (انقلاب یا آخرالزمان یا…) تشکیل شده اند و در ابتدا به امید یک آرمانشهر شکل گرفته اند، ولی اکنون به جهانیی پر از خشونت، ظلم و بیماری تبدیل شده اند. به طور کلی، مضامین رایج در فیلم های ویرانشهری عبارتند از: انسان زدایی، سرکوب فردیت، و از بین بردن تبعیض به قیمت تعدی به حقوق بشر که به وسیله قوانین وضع شده به وسیله دولت مردان به اعضای جامعه تحمیل می شود.

به عبارت دیگر، یک فیلم ویرانشهری این موضوع را آنالیز می نماید که رسیدن به نقطهی مقابل یک جامعه اتوپیایی چگونه اتفاق می افتد و زندگی در این جامعه چه شرایطی دارد. این ژانر فرعی اغلب مضامین و ویژگی های یک فیلم پساآخرالزمانی را هم دارد.

سه گانه عطش مبارزه (The Hunger Games) و وی مثل وندتا (V for Vendetta) به کارگردانی جیمز مک تیگ را به عنوان نمونه های درخشان فیلم ویرانشهری می توان نام برد.

6. پانک (Punk)

تمرکز اصلی پانک در ژانر علمی-تخیلی بر فناوری و معمولاً یک نوع خاص از فناوری است. عنصر شورش معمولا عنصر پیش برنده داستان است و شخصیت های اصلی هم اغلب از اعضای حاشیه ای جامعه هستند (اشاره به معنای اصلی کلمه پانک). اغلب برای توصیف پانک علمی-تخیلی از اصطلاح آینده به عقب بازگشته (Retrofuturism) استفاده می شود، زیرا فضاسازی های موجود در این زیرژانر اصولاً بر اساس فناوری های دوران گذشته با تغییرات آینده نگرانه است.

در نتیجه هر فیلم علمی-تخیلی که در آینده ای ویرانشهری اتفاق می افتد و دارای پیشرفت های تکنولوژیکی منحصربه فرد است، می تواند در زیرژانر پانک قرار بگیرد، اما همین زیر ژانر را بر اساس تکنولوژی ای که جهانسازی بر اساس پیشرفت آن شکل گرفته می توان به ژانرهای متعدد تقسیم کرد؛ از آن جمله: استیم پانک (بر اساس فناوریهای عصر بخار) نانوپانک (شامل فناوری نانو)، اتم پانک (طراحی شده براساس دوران جنگ سرد/عصر اتمی) سایبرپانک که درواقع اصلی ترین ژانر پانک است.

نقطه شروع افزودن کلمه پانک به کلمات مختلف و ساخت زیرژانرهای نو از سایبرپانک بوده است. مولفه اصلی سایبرپانک چشم اندازی تیره و ویرانشهری از آینده تمدن بشری است. جایی که فناوری و بشریت در ترکیب نئونی و کثیفی تحت ستم شرکت های بزرگ فناوری کنار هم قرار گرفته اند. درواقع سایبرپانک ترکیبی عالی از آینده ویرانشهری، فناوری پیشرفته و جنایات نوآر و فراانسانی گرایی است که بعضا مفاهیم سیاسی مترقی تر را در دل داستان آنالیز می نماید.

دیگر ژانر محبوب پانک، استیم پانک (Steampunk) است. داستان های این زیرژانر در جهانیی اتفاق می افتند که با بخار و دیگر فناوری های قدیمی عصربخار پیش می رود. عناصر اصلی این داستان ها فضا و پوشش های ویکتوریایی است، هرچند فضا به قدری ماشینی است و ابزار تکنولوژی جوری تغییر نموده است که امکان وجود آن ها در دوره ویکتوریایی نیست.

بلید رانر (Blade Runner) به کارگردانی ریدلی اسکات و یادآوری مطلق (Total Recall) به کارگردانی پل ورهوفن را می توان به عنوان نمونه های این ژانر نام برد.

7.سفر در زمان (Time Travel)

همانطور که از نامش پیداست، این زیرژانر علمی-تخیلی بر مفهوم سفر در زمان متمرکز است. داستان این فیلم ها ممکن است به مفهوم سنتی سفر در زمان به وسیله یک دستگاه با تکنولوژی پیشرفته به آینده یا گذشته بپردازند یا سفر در فضا-زمان را آنالیز نمایند. حتی به عقیده برخی داستان هایی با مفهوم تاریخ جایگزین یا جهان های موازی هم در این زیرژانر قرار می گیرند.

فیلم های تاریخ جایگزین در واقع مفهوم زمان و انتخاب ها را آنالیز می نمایند. در این داستان ها، معمولاً با دخالت عنصری نو که نتیجهی یک رویداد را تغییر می دهد، جهت تاریخ به نوعی دستخوش تغییر می شود.

فیلم های جهان موازی هم بسیار شبیه به تاریخ جایگزین است، اما به جای تغییر ساده جهت تاریخ، داستان های جهان موازی جهانیی کاملاً نو با قوانین متفاوت را خلق می نمایند.

بازگشت به آینده (Back to the Future) به کارگردانی رابرت زمیکس و تهیه نمایندگی استیون اسپیلبرگ از برترین و خاطره انگیزترین نمونه های این زیرژانر است. فیلم 12 میمون و اثر پروانه ای (Butterfly Effect) هم به ترتیب در دسته فیلم های جهان موازی و تاریخ جایگزین قرار می گیرند.

8. رباتی/ هیولایی (Robot and Monster Films)

ربات ها موجودات مصنوعی هستند که به گونه ای طراحی شده اند که شبیه انسان به نظر برسند و عمل نمایند. در برخی از افیلم های این زیرژانر، انسان و ربات زندگی مسالمت آمیزی در کنار هم دارند. در موارد دیگر داستان بر سر تقابل انسان و ربات و یا حتی تسلط ربات بر انسان و جنگ بین آن هاست. در برخی دسته بندی ها فیلم هایی با موضوع هوش مصنوعی را هم در این دسته قرار می دهند. در کل در بسیاری از فیلم ها از ربات ها یا اندروید و نقش آنها در جامعه استفاده می شود. ولی باید توجه داشت وجود یک اندروید یا ربات فیلم را به زیرژانر رباتی تبدیل نمی نماید و داستان باید حتما حول محور ربات یا تقابل و تاثیر حضور آن بر جامعه باشد.

درباره زیرژانر هیولایی که زیرژانری از علمی-تخیلی است باید در نظر داشته باشیم که منظور از هیولا، موجودات آزمایشگاهی و ساخته دست بشر است که به علتی مانند اشتباه یا جهش، مشکل ساز می شوند. با این تعریف که آن را از فیلم های هیولایی ژانر وحشت متمایز می سازد، گودزیلا (Godzilla) و ژوراسیک پارک (Jurassic Park) شناخته شده ترین مثال ها برای زیرژانر هیولایی علمی-تخیلی هستند. ترمیتاتور (Terminator) و ترنسفورمرز (Transformers) هم از فیلم های رباتی شناخته شده اند.

9. ابرانسان ها (Superhuman)

فیلم های ابرقهرمانی شامل یک یا گروهی از انسان هاست که به علت اصلاح و دستکاری عمدی ژنتیکی یا جهش های تصادفی دچار تغییرات ژنتیکی شده اند و توانایی های مافوق بشری پیدا نموده اند. درواقع این زیرژانر اغلب ایده تکامل انسان ها به موجودات قدرتمندتر و کارآمدتر را آنالیز می نماید.

معمولاً عنصر مشخص نماینده در این فیلم ها نحوه برخورد جامعه و دولتمردان با این ابرانسان هاست. دربرخی از این فیلم ها ابرانسان ها به وسیله جامعه پذیرفته شده اند و با تبدیل شدن به ابرقهرمان، در مبارزه با جرم و جنایت شرکت می نمایند. در برخی موارد هم به دلایل گوناگون تبدیل به ابرشرور شده اند و برای جامعه مشکل می آفرینند.

تمام فیلم های کمپانی های محبوب مارول و دی سی در این زیرژانر قرار می گیرند.

10. علمی-تخیلی نظامی (Military Science Fiction)

علمی-تخیلی نظامی در آینده اتفاق می افتد و متمرکز است بر سفر یک سرباز (یا جوخه) عضو یک ارتش و نبردهایی که در آن شرکت می جوید و چالش هایی که با آن ها روبرو می شود. این نبردها می توانند راهی برای محافظت از جامعه در برابر دشمنان و حتی بیگانگان، یا موقعیتی اضطراری باشد. درمواردی حتی می توانند به عنوان راهی برای کنترل شهروندان خود جامعه به کار گرفته شوند. شرکت قهرمان فیلم در نبردی با استفاده از تکنولوژی پیشرفته عنصر مشترک داستان های این زیر ژانر است.

معمولاً محتوای اصلی داستان های این زیرژانر تقابل قوانین نظامی و اخلاقیات است و نقدهایی بر سیستم های سلب و نظامی حاکم بر جوامع امروزی در این داستان ها شکل می گیرد.

جنگاوران اخترناو (Starship Troopers) به کارگردانی پل ورهوفن و لبه فردا (Edge of Tomorrow) به کارگردانی داگ لیمان از فیلم های علمی-تخیلی نظامی هستند.

علاوه بر همه این مطالب ژانر علمی-تخیلی نیز در سال های اخیر مانند همه ژانرهای دیگر بیشتراً با ژانرهای دیگر ترکیب شده و ما شاهد فیلم هایی با ژانر علمی-تخیلی/فانتزی یا علمی-تخیلی/وحشت بوده ایم. به خصوص به علت ماهیت بعضاً ترسناک پیشرفت تکنولوژی ترکیب این دو ژانر به شدت در سال های اخیر محبوب بوده و نمونه های پیروز زیادی از آن اکران شده که با استقبال مخاطبان هم روبه رو شده.

در ادامه باید به این نکته توجه داشت که به ندرت می توان برای یک فیلم تنها یک زیرژانر یا بعضاً حتی ژانر در نظر گرفت و همین درهم تنیدگی المان های مربوط به زیرژانرهای مختلف است که باعث شکل گیری داستانی نو و مجذوب کننده می شود.