رنگرزی، هنری کهن و زیبا در چهارمحال و بختیاری، رنگ هایی که به فرش خانه شما جان می بخشند - بلاگ پو

به گزارش خبرنگار گروه استان های خبرنگاران از شهرکرد، هنر ایران، سراسر پر از ظرافت هایی است که بخش اعظم آن در صنعت فرش به ظهور رسیده است. از این میان فرش دستبافت ایران با نقش و نگار های رنگارنگ و زیبایش، در دنیا زبانزد شده است.

اما آن چه فرش را به این صندلی رسانده دست های رنگرزانی است که با رنگ های زیبا و اصیل و حساب شده جلوه گاه هنر اصیل این مرز و بوم و درحقیقت پایه گذاران تمدن ایرانی بوده اند، تاجایی که می توان ادعا کرد صنعت فرش بافی هم زاد ایران و ایرانی است.

بنابراین یکی از علل مرغوبیت و معروفیت قالی ایران، زیبایی و دوام رنگ های آن است که با رنگرزی طبیعی سنتی حاصل شده است، رنگ هایی که حاصل دست های مردان هنرمندی است که سال ها هنر خود را در رنگ آمیزی الیاف و خامه های فرش صرف نموده اند.

بیشتر بخوانید

رنگ رنگرزی فرش را به طور قطع می توان یکی از مهمترین گزینه هایی معرفی کرد که قادر است زیبایی و جلوه خاصی به فرش های دستباف ببخشد.

اصول تقسیم بندی انواع رنگ ها در رنگرزی بسیار فرق دارد، از خواص و ساختمان اصلی رنگ ها گرفته تا نوع مصرف آن ها برای محصولات مختلف از پارچه، لباس، نخ و چرم گرفته تا خامه های استفاده شده در بافت قالی.

در صنعت قالی بافی هنر رنگرزی اهمیتی تقریباً یکسان با طراحی و بافندگی دارد و اصولاً بدون وجود رنگ نقشی آفریده نمی شود.

علم رنگرزی در گذشته بسیار پیچیده بود و رموز آن همیشه در خانواده های رنگرز باقی می ماند و کمتر کسی می توانست از اسرار آن آگاهی یابد.

هر رنگرز با به کار بردن شیوه های مخصوص به خود رنگ هایی با تونالیته های تعیین را فراوری می نماید که مشابه آن ها را تقریباً در سایر کارگاه ها نمی توان یافت به همین خاطر رنگ یکی از عوامل تشخیص بافت های منطقه ها مختلف است.

گفته می شود پس از این که انسان با کشاورزی و دامپروری به امرار معاش پرداخت، به استفاده از پشم گوسفندان به عنوان زیر انداز روی آورد. نمدبافی و نمدسازی حاصل این دوران بود که پشم ها را بدون نقش و نگاره، به صورتی که قابل استفاده باشد در می آوردند.

کم کم رنگ پردازی در پشم و الیاف مورد توجه انسان نهاده شد و به تدریج حرفه ای به عنوان رنگرزی ایجاد شد. از این رو بیراه نیست اگر این پیشه را به عنوان یکی از کهن ترین شغل های بشری در نظر بگیریم.

قدیمی ترین اسناد مربوط به رنگرزی متعلق به 2500 سال قبل از میلاد مسیح است. در آن زمان رنگرز ها کالا های ابریشمی خود را به رنگ های مختلف رنگرزی می کردند، از این اسناد تاریخی می توان نتیجه گرفت که رنگرزی در آن زمان یک فعالیت متداول بوده است.

در گذشته رنگرزی شغلی بود که در خانواده های خاصی نسل به نسل منتقل می شد و اصرار و فوت و فن های آن به خاطر حفظ مزیت ها در رقابت با دیگران فاش نمی شد. به طوری که هر رنگرز با به کار بردن شیوه های مخصوص خود، رنگ هایی با تنالیته های تعیین را فراوری می کرد و مشابه آن در کارگاه های رنگرزی دیگر یافت نمی شد. از این رو تشخیص نوع رنگ یکی از راه های تشخیص بافت های منطقه ها مختلف است.

رنگزا ها به دو دسته طبیعی و شیمیایی، تقسیم می شوند، و گروه سوم با ترکیب رنگ های طبیعی و شیمیایی ساخته می شود.

مواد رنگزای طبیعی استفاده شده در فرآیند رنگرزی، ریشه طبیعی داشته و با توجه به منبع استخراج آن ها در سه گروه زیر قرار دارند:

1- آن هایی که از مواد معدنی به دست می آیند، مثل خاک سرخ؛

2- مواد رنگی به دست آمده از جانوران، مانند قرمزدانه و صدف فرفری؛

3- رنگدانه های به دست آمده از ریشه، گل، برگ، میوه و پوست نباتات. گیاهان رنگزا هم خود به سه دسته تقسیم می شوند:

الف) گیاهان رنگزای بدون مازوج شامل روناس، اسپرک، نیل، چغندر، پوست پیاز.

ب) گیاهان رنگزای با مازوج نظیر پوست انار، بلوط (جفت)، پوست گردو، گزنه.

ج) گیاهان رنگزای غیر مرسوم نظیر زعفران، گنیما، شوند، لرگ و تیره سرخاب.

در ایران بیش از 100 نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است و برخی از آن ها دارای ثبات کمی بوده و برای عوض کردن شید رنگ های دیگر استفاده می شوند.

دسته ای دیگر دارای رنگینه هایی با ثبات عالی و میانه هستند و در رنگرزی سنتی نقش مؤثری دارند. مهم ترین انواع رنگ های سنتی و طبیعی قالی ایران عبارتند از: اسپرک (زرد)، روناس (قرمز و قهوه ای)، قرمزدانه (قرمز)، نیل (آبی)، بَقَم (بنفش)، زعفران (زرد)، زردچوبه (زرد)، کاه (زرد)، گندل (زرد)، پوست گردو (خاکستر تا مشکی)، مازو (فیلی و موشی)، برگ مو (چمنی و لیمویی)، وسمه (آبی)، آلبالو (قرمز)، توت قرمز (قرمز)، صدف ارغوان (قرمز)، گلسنگ (قرمز)، هلیله (قهوه ای)، حنا (نارنجی و قهوه ای)، جفت (شتری)، سماق (خرمایی تا قهوه ای)، پوست انار (زرد تیره)، بزغنچ (خاکستری تا مشکی).

گرچه از تاریخچه دقیق رنگرزی چهارمحال و بختیاری اطلاعی در دست نیست، اما بر حسب سفرنامه ها و کتب قدیمی، تاریخ رنگرزی در ایران به حدود 500 سال قبل از میلاد می رسد.

از آنجا که رنگرزی های استان معمولاً بر روی چیز هایی انجام می گیرد که از مواد فسادپذیر مانند پشم تشکیل شده است، آثار باقیمانده از گذشته های دور در این زمینه، یا وجود ندارد یا اندک است.

در سفرنامه های مختلف، صحبت از قالی های سبز رنگ و فیروز ه ای در خانه های منطقه ها بختیاری نشین در ایذه و ارجان به میان آمده که نشان دهنده قدمت بالای سابقه هنر رنگرزی در چهارمحال و بختیاری است.

رنگ عنصر جدایی ناپذیر طبیعت است که بیشتر مواد عالم از جاندار و بی جان، کم و بیش از آن بهره برده اند.

بسیاری از اشیا و پدیده ها از سنگ و آب و خاک تا گل ها و درختان و درخشش پر تلألو و خیال انگیز بال و پر پرندگان تا طلوع و غروب و رنگین کمان، با اشکال و جاذبه های رنگارنگ جلوه گر می شود.

وجود نساجی و بافته های داری از گذشته های دور در استان، نقش رنگرزی و رنگ آمیزی با استفاده از مواد موجود در طبیعت و پیوند ناگسستگی و جدایی ناپذیر آن ها را نشان می دهد.

می توان گفت: معروفیت دنیای قالی چالش تر و دیگر بافته های داری و نساجی چهارمحال و بختیاری هم مرهون رنگرزی هنر مندان این منطقه می باشد.

تا چند دهه قبل، هنر رنگرزی تنها منحصر به استادان، هنرمندان و پیشکسوتان این رشته نبود، بلکه بیشتر بافندگان قالی و سایر دستبافت ها با این هنر سنتی آشنایی کامل داشتند و ترجیح می دادند رنگ های مورد احتیاج بافت را شخصاً تهیه و رنگ آمیزی نمایند و برای همین، تنوع و کیفیت برتر رنگ های به کار رفته، از ویژگی فرش چهارمحال مانند قالی های چالشتری، شهرکردی، پیربلوطی، قهفرخی و سامانی قلمداد می شود.

با گذشت زمان و پیدایش تکنولوژی های نو و به دلیل تقاضای بازار برای فراوری بیشتر قالی، کارگاه های متمرکز رنگرزی به وجود آمد و کم کم رنگرزی های خانگی جای خود را به رنگرزی های کارگاهی که قابلیت افزایش کمیت داشت، سپرد که تا کنون هم ادامه دارد.

اما حفظ، احیا، پاسداشت و ترویج هنر ها و صنایع دستی بومی و سنتی و آثار ارزشمند و ماندگار تاریخی و فرهنگی و انتقال آن به نسل های بعد، از ضروریات جامعه و قومیت های مختلف در همه دوران هاست.

آثار، هنر ها و فرهنگ هایی که به دلیل برخاستن و ارتباط با آداب و رسوم و لایه های گوناگون زندگی و اعتقادات مردم و طبیعت و اقلیم منطقه ها، همیشه مجذوب کننده و شیرین و پرطرفدار است.

اسکندر ملکپور رئیس شرکت تعاونی فرش دستباف چهارمحال و بختیاری هم با اشاره به تنوع بالای فرش استان گفت: آفریده های چند صد روستای چهارمحال و بختیاری از نظر تنوع رنگ بی نظیراند.

او افزود: نوع و نحوه انتخاب رنگ در فرش های بختیاری یکی از مهمترین ویژگی های شناخته شده در این فرش هاست؛ نوع رنگ لاکی مورد استفاده و بعلاوه سبز خاص فرش های بختیاری از مهمترین ویژگی رنگ های فرش این استان است که با سایر موارد مشابه در دیگر فرش های ایران تفاوت دارد.

آقای سعیدی یکی از جامعه شناسان استان هم گفت: درگذشته زنان عشایر بختیاری در اوقات خاص یا به هنگام جابه جایی سالانه (کوچ) گیاهان رنگدار طبیعی را جمع آوری و خشک می کردند و سپس با شناختی که از خاصیت رنگ دهی آن ها داشتند؛ آن ها را در آب جوشانده و مایه رنگین آن ها را استخراج نموده و همراه با دندانه آب انار ترش مورد استفاده قرار می دادند و رنگ های با ثباتی به دست می آوردند؛ ولی در دوره حاضر متأسفانه رنگ های باثبات گیاهی جای خود را به رنگ های درخشان، ولی بی ثبات شیمیایی داده است و قالی های قدیمی تمام پشم به فراوریات نو دارای تاروپود نخی تبدیل شده اند.

او معتقد است: این روش رنگرزی باعث تندی رنگ های خامه شده است.

اسکندر ملکپور رئیس شرکت تعاونی فرش دستبافت استان هم با گلایه از نبود انگیزه استادکاران قدیمی برای آموزش فنون رنگرزی افزود: تا 15 سال قبل 65 استادکار بنام و ماهر در حوزه رنگرزی فرش دستباف حضور داشتند که امروز تعدادشان به کمتر از شش نفر رسیده است.

او با اشاره به فوت یا از کارافتادگی بیشتر این استادکاران افزود: متأسفانه استادکاران موجود هم تمایلی به آموزش تجربیات خود به نسل های امروز و از طرفی نسل های امروز هم تمایلی به یادگیری ندارند.

ملکپور به وجود فارغ التحصیلان رنگرزی دانشگاه ها اشاره نمود و گفت: بسیاری از دانش آموختگان دانشگاه ها هم فقط به صورت تئوری آموزش دیده اند و تجربه عملی ندارند.

سیدعلی عسگری ارجنکی رنگرز برتر چهارمحال و بختیاری و معروف به پدر رنگ ایران اظهار کرد: از سن هشت سالگی در حرفه رنگرزی مشغول به فعالیت شدم.

او گفت: خامه هایی که در کارگاه خود با رنگ های گیاهی رنگ می کنم به دلیل بالا بودن ثبات رنگ به شهر های تبریز، همدان، اصفهان، یاسوج و نیشابور فرستاده می شوند که خوشبختانه تا به امروز با استقبال خوبی همراه بوده است.

عسگری افزود: در حال حاضر تمامی رنگ های مربوط به خامه ها را با گیاهانی از جمله پوست گردو، پوست بادام، برگ انگور، گیاه گندل، گیاه جاشیر، اسپرک، نیل، روناس و برگ درخت توت و بعلاوه گل های فصلی تهیه می کنم.

او با بیان اینکه طی این سال ها با ورود به حرفه رنگرزی، 400 نوع رنگ گیاهی و ثابت با کد و شناسنامه به ثبت رسانده ام، ادامه داد: بیشتر رنگ های فراوری شده من با استقبال خوبی روبرو شده اند و تا به امروز هیچ استادی در کشور نتوانسته این تعداد رنگ را به ثبت برساند.

پدر رنگ ایران با تاکید بر اینکه این هنر قدیمی باید حفظ و نگهداری شود گفت: ضروری است رایزنی هایی با مسئولان دست اندرکار و دانشگاه ها به منظور فراهم شدن آموزش و نگه داشتن اصالت فرش انجام شود.

او با اشاره به وجود دانشکده هنر در استان و معضل بیکاری افزود: سالانه تعداد زیادی دانشجو در رشته فرش از این دانشگاه فارغ التحصیل می شوند که بیشتر به دروس تئوری پرداخته و کار عملی چندانی انجام نداده اند، حال با حمایت مسئولان و آموزش عملی به این فارغ التحصیلان میتوان زمینه اشتغال آنها را در استان فراهم آورد.

عسگری با اشاره به اینکه از رنگ ها می توان در صنایع دستی برای فراوری کیف، کفش و تزئینات و برای فراوری گیوه استفاده کرد، گفت: بسیاری از شغل ها وابسته به این صنعت هستند که باید حمایت لازم از این صنعت مهم و کاربردی در استان صورت گیرد.

علیرضا جیلان رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختیاری گفت: فرش چهارمحال و بختیاری هم جنبه تجملاتی و هم جنبه کاربردی دارد و به دلیل ویژگی های خاص از جمله طرح و رنگ ها، گره های محکم و نوع مواد مصرفی که در آن استفاده می شود فروش خانگی و داخلی خود را حفظ نموده است.

او افزود: افزایش قیمت مواد و مصالح بافت فرش و محدودیت های ناشی از صادرات باعث شده است سال جاری فرش فراوریی در استان کاهش یابد.

جیلان با بیان اینکه به طور میانه سالانه 200 هزار مترمربع فرش در این استان بافته می شود افزود: این متراژ فرش در سال 99 با کاهش چشمگیری همراه بوده است.

او با بیان اینکه 100 بافنده فعال در استان وجود دارد افزود: از این تعداد 50 هزار بافنده به طور مستمر قالی می بافند که اگر هر کدام از این بافندگان به طور میانگین در طول سال چهار متر مربع قالی ببافند، 200 هزار مترمربع فرش در استان بافته می شود.

جیلان ادامه داد: سال جاری در حالی که انتظار می رفت با شیوع ویروس کرونا و کاهش فعالیت های بیرون از خانه، فرش بافی از رونق بیشتری برخوردار شود و بافندگان ساعات بیکاری بیشتری برای بافت فرش داشته باشند، اما گرانی مصالح و افزایش هزینه های فراوری بر اساس گزارش تعاونی های، بافت فرش در استان در مقایسه با سال های گذشته کاهش داشته است.

او با بیان اینکه 80 درصد فرش فراوریی در استان قابلیت صادرات دارد گفت: محدودیت های صادرات هم سبب شده تا بافندگان انگیزه ای برای بافت فرش نداشته باشند.

جیلان با اعلام اینکه از گردش اقتصادی فرش صادراتی در استان آمار تعیینی موجود نیست افزود: از آنجا که فرش استان با واسطه به وسیله استان های دیگر صادر می شود و گمرک تخصصی در استان وجود ندارد، آمار تعیینی در مورد اندازه صادرات فرش فراوریی در استان در دست نیست.

او بعلاوه با بیان اینکه در سال های گذشته فرش فراوریی بافندگان به دو برابر قیمت در بازار های داخلی و خارجی به فروش می رسید، توضیح داد: این در حالی است که سال جاری با افزایش قیمت مواد و مصالح، هزینه فراوری فرش با قیمت عرضه آن در بازار تفاوت چندانی ندارد، از همین رو بافنده رغبتی برای فراوری ندارد.

جیلان، ایجاد دهکده فرش را راهکاری برای برطرف چالش های فراوری فرش در استان برشمرد و گفت: با تکمیل زنجیره فراوری، هزینه ها به اندازه قابل توجهی کاهش می یابد و در این صورت بافندگان انگیزه بیشتری برای فراوری فرش خواهند داشت.

چهارمحال و بختیاری امروزه به قطب فراوری رنگ های طبیعی فرش ایران تبدیل شده و تا کنون بیش از یک هزار رنگ اصیل و طبیعی شناسایی شده در این استان به ثبت رسیده است.

گلیم و گبه، فرش، زیلو، جلوه ای خاص و منحصربه فرد می بخشد. معروفیت دنیای قالی چالش تر و دیگر بافته های داری و نساجی استان موهون رنگرزی هنرمندان این هنر سنتی محسوب می شود.

گزارش از افسانه احمدی فارسانی

ف

tafreh.ir: وبلاگ خبری، تحلیلی طفره

namasho.ir: وبلاگ فناوری، گردشگری و مسافرت نماشو

asiaro.ir: آسیا رو: سفر به آسیا، جنوب شرقی آسیا، آسای مرکزی و خاورمیانه